ÿþSach: NH¯NG M U CHUYÊ#N VÊ  I HOA#T Ô#NG CU A HÔ CHU  TI#CH Tác gi£: Tr§n Dân Tiên Chuyê n gia : barcano1 -------------------------- NhiÁu nhà vn, nhà báo ViÇt Nam và ngo¡i quÑc muÑn vi¿t tiÃu sí cça vË Chç tËch n°Ûc ViÇt Nam Dân chç CÙng hoà, nh°ng mãi ¿n nay, ch°a có ng°Ýi nào thành công. Nguyên nhân r¥t gi£n ¡n: Chç tËch HÓ Chí Minh không muÑn nh¯c l¡i thân th¿ cça mình. Ngày mÓng 2 tháng 9 nm 1945, l§n §u tiên tôi trông th¥y HÓ Chç tËch. ó là mÙt ngày lËch sí. Ngày hôm ¥y, éng tr°Ûc r¥t ông qu§n chúng hoan hô nhiÇt liÇt, HÓ Chç tËch trang nghiêm Íc b£n Tuyên ngôn Ùc l­p cça n°Ûc ViÇt Nam dân chç cÙng hoà. Ngày thé hai tôi vi¿t th° xin phép °ãc g·p HÓ Chç tËch. Ngay chiÁu hôm ¥y, tôi r¥t sung s°Ûng nh­n °ãc th° tr£ lÝi cça HÓ Chç tËch vi¿t nh° th¿ này: "Ngày mai 7 giÝ 30 mÝi chú ¿n" Ký tên: HÒ CHÍ MINH Th° tr£ lÝi chóng, nÙi dung th° gi£n ¡n và giÝ h¹n g·p sÛm khi¿n tôi r¥t bn khon. Sáng ngày mÓng 4 tháng 9, 7 giÝ 25, tôi ¿n dinh Chç tËch. úng 7 giÝ 30, mÙt ng°Ýi thanh niên ¿n phòng khách, lÅ phép nói vÛi tôi: "HÓ Chç tËch ang ãi anh ß phòng làm viÇc". Phòng làm viÇc cça Chç tËch là mÙt gian phòng r¥t rÙng, mÙt bên có nhiÁu cía sÕ lÛn. Trong phòng có mÙt cái bàn làm viÇc, mÙt chi¿c gi°Ýng, mÙt tç sách nhÏ kê sát vào t°Ýng, và hai bàn nhÏ cça hai th° ký. Phía trên lò s°ßi, có mÙt lÍ hoa. ây là t¥t c£ nhïng Ó trong phòng làm viÇc, không có mÙt thé trang trí gì khác. HÓ Chç tËch th°Ýng m·c bÙ qu§n áo ka ki, i giày v£i en. Tóc Ng°Ýi ã hoa râm, trán rÙng và cao, ôi m¯t sáng ngÝi, mii th³ng, râu che nía miÇng, m·t g§y, da ngm ngm en, khi¿n ta ngh) ¿n s°¡ng gió dãi d§u trong rëng sâu và nhïng n×i gian khÕ cça chi¿n tranh du kích. L§n mÛi g·p, tôi có c£m giác Ng°Ýi giÑng mÙt th§y giáo ß nông thôn. Tôi b°Ûc vào phòng kính c©n chào. Chç tËch éng d­y b¯t tay tôi và mÝi ngÓi tr°Ûc bàn làm viÇc. Tr°Ûc h¿t, Ng°Ýi hÏi thm séc khÏe cça th§y m¹ tôi và sau mÛi nói: "Tôi có thà giúp chú viÇc gì nào?". Tôi nói rõ måc ích cça tôi. Chç tËch chú ý nghe. Sau khi tôi nói xong. Ng°Ýi c°Ýi và áp: "TiÃu sí. ¥y là mÙt ý ki¿n hay. Nh°ng hiÇn nay còn nhiÁu viÇc c§n thi¿t h¡n. R¥t nhiÁu Óng bào ang ói khÕ. Sau tám m°¡i nm nô lÇ, n°Ûc ta bË tàn phá, bây giÝ chúng ta ph£i xây dñng l¡i. Chúng ta nên làm nhïng công viÇc h¿t séc c§n kíp i ã! Còn tiÃu sí cça tôi& thong th£ s½ nói ¿n!" Tôi nh° ch¡m ph£i mÙt béc t°Ýng. Nh°ng tôi không th¥t vÍng. VÁ sau tôi ·t k¿ ho¡ch khác: Ph°¡ng pháp trñc ti¿p, ngh)a là nói chuyÇn th³ng th¯n vÛi HÓ Chç tËch à có tài liÇu, iÁu ¥y ã không thành. Sau khi suy ngh) kù càng, tôi mÛi hiÃu là ph°¡ng pháp ¥y không thà không th¥t b¡i. MÙt ng°Ýi nh° HÓ Chç tËch cça chúng ta, vÛi éc khiêm tÑn nh°Ýng ¥y và °¡ng lúc bÁ bÙn bao nhiêu công viÇc, làm sao có thà kà l¡i cho tôi nghe bình sinh cça Ng°Ýi °ãc? HiÇn nay, chÉ còn ph°¡ng pháp gián ti¿p, ngh)a là hÏi nhïng ng°Ýi tr°Ûc kia, trong mÙt thÝi gian nào ó, ã trñc ti¿p ho·c gián ti¿p bi¿t HÓ Chç tËch, không cé ng°Ýi ó là ng°Ýi ViÇt Nam hay ngo¡i quÑc, à l¥y tài liÇu vi¿t tiÃu sí. Ph°¡ng pháp này r¥t khó khn và c§n nhiÁu thì giÝ, nh°ng may ra thì thành công. CuÑi cùng k¿t qu£ chéng tÏ cách ¥y là úng. Tôi theo ph°¡ng pháp ¥y, sau hai nm làm viÇc, cuÑi cùng có khá tài liÇu à vi¿t mÙt ít chuyÇn vÁ HÓ Chç tËch. Tôi cing nh­n r±ng trong quyÃn sách này còn thi¿u nhiÁu o¡n. Trong Ýi ho¡t Ùng cça HÓ Chç tËch nhïng o¡n ¥y ph£i chng là r¥t quan trÍng? Tôi không thà bi¿t, Óng thÝi tôi cing ngh) r±ng: ngoài HÓ Chç tËch, thì không ai có thà tr£ lÝi °ãc câu hÏi ó. * HÓ Chç tËch sinh nm 1890. Quê Ng°Ýi ß làng Kim Liên, huyÇn Nam àn, tÉnh NghÇ An (Trung bÙ). Phå thân Ng°Ýi là mÙt cñu Phó b£ng, nh°ng gia ình Ng°Ýi là mÙt gia ình nông dân. Trong thÝi kó ¥y, Pháp mÛi xâm chi¿m ViÇt Nam. Nhân dân ViÇt Nam Áu oán ghét bÍn chç mÛi. Các chi¿n s) du kích già th°Ýng nh¯c ¿n cå Phan ình Phùng, Hoàng Hoa Thám, hai vË lãnh tå ã lãnh ¡o chi¿n tranh du kích chÑng Pháp. Cå Phan ình Phùng là mÙt hÍc gi£ nÕi ti¿ng và mÙt vË quan to. Þ Trung bÙ. Cå là ng°Ýi chí s) yêu n°Ûc §u tiên éng lên chÑng l¡i bÍn ¿ quÑc Pháp xâm l°ãc. Cå tÕ chéc nhïng ph§n tí trí théc và nông dân Trung bÙ, lãnh ¡o hÍ ¥u tranh gian khÕ chÑng bÍn xâm l°ãc, tr£i qua chín, m°Ýi nm. Tuy Cå ã m¥t nh°ng tên Cå trß thành t°ãng tr°ng cho lòng yêu n°Ûc. Cå Hoàng Hoa Thám là mÙt nông dân B¯c bÙ. Trong m¥y nm, Cå lãnh ¡o mÙt sÑ chi¿n s) du kích ¥u tranh anh ding. Nm 1913, trong khi s¡ su¥t, Cå bË tay sai cça Pháp ám sát. §u th¿ k÷ XX, à ¯p con °Ýng Cía Rào, bÍn Pháp b¯t nông dân të m°Ýi tám ¿n nm m°¡i tuÕi ph£i i phu. Vì bÍn Ñc công Pháp r¥t tàn b¡o, n°Ûc Ùc và l°¡ng thñc thi¿u nên nhiÁu ng°Ýi phu bË ch¿t, nhïng ng°Ýi sÑng thì Áu au Ñm. iÁu ó kh¡i sâu thêm lòng cm thù cça nhân dân ta Ñi vÛi thñc dân. Kinh t¿ thuÙc Ëa xâm nh­p, £o lÙn kinh t¿ trong n°Ûc. Giai c¥p t° s£n dân tÙc không ngóc §u lên °ãc. Giai c¥p tiÃu t° s£n b¯t §u phá s£n. à cçng cÑ th¿ lñc còn y¿u, thñc dân Pháp ra séc giúp á th¿ lñc phong ki¿n và bÍn tay sai cça chúng. HÑi lÙ công khai. Nhân dân khÑn khÕ. Thu¿ má n·ng nÁ, s°u dËch phiÁn phéc, b¯t buÙc ph£i uÑng r°ãu Pháp n¥u, khuy¿n khích hút thuÑc phiÇn& T¥t c£ nhïng iÁu ó ã bi¿n ViÇt Nam thành mÙt Ëa ngåc. Cing trong thÝi kó ¥y, cuÙc v­n Ùng c£i l°¡ng phát triÃn ß Trung QuÑc, tr°Ûc thì có L°¡ng Kh£i Siêu, sau thì có bác s) Tôn D­t Tiên. Óng thÝi chi¿n tranh Nga - Nh­t k¿t thúc. ¿ quÑc Nh­t th¯ng Nga hoàng. Cå Phan Chu Trinh mß tr°Ýng hÍc, bí m­t truyÁn bá chç ngh)a yêu n°Ûc và công kích bÍn c§m quyÁn Pháp. Vì v­y, Cå bË k¿t án tí hình, nh°ng °ãc HÙi Nhân quyÁn Pa  ri céu. Cå Phan BÙi Châu sang Nh­t, sau sang Trung QuÑc. Þ n°Ûc ngoài, Cå kêu gÍi nhân dân ViÇt Nam làm cách m¡ng. Nhïng bài th¡ cça Cå °ãc bí m­t truyÁn tång trong nhân dân ViÇt Nam. Nm 1907, l§n §u tiên nông dân các tÉnh Trung bÙ nÕi d­y chÑng thu¿. HÍ i tay không, không có khí giÛi. HÍ chÉ yêu c§u gi£m thu¿. à tÏ tình oàn k¿t nh¥t trí, hÍ Áu c¯t tóc ng¯n và gÍi nhau là "Óng bào". BÍn Pháp dùng khçng bÑ ¡i quy mô à tr£ lÝi hÍ. Chúng gi¿t h¡n mÙt nghìn ng°Ýi c§m §u và nhïng ng°Ýi bË nghi là có dính dáng ¿n viÇc ó. Nhà tù ch­t ních ng°Ýi. Nhïng ng°Ýi c¥t gi¥u báo chí Trung QuÑc ho·c báo chí gì khác, n¿u gi·c tìm ra, Áu bË trëng ph¡t n·ng. H§u h¿t các ph§n tí trí théc yêu n°Ûc Áu bË b¯t bÏ tù. Nhïng nhà hÍc gi£ nÕi ti¿ng °ãc nhân dân kính m¿n cing bË chém §u. Bon Pháp gÍi phong trào ¥y là "án Óng bào c¯t tóc" vì nông dân dùng hai ti¿ng "Óng bào" à gÍi nhau. ó là tình tr¡ng trong n°Ûc và ngoài n°Ûc, khi Chç tËch HÓ Chç tËch còn là ng°Ýi thi¿u niên m°Ýi lm tuÕi. Ng°Ýi thi¿u niên ¥y ã sÛm hiÃu bi¿t và r¥t au xót tr°Ûc c£nh thÑng khÕ cça Óng bào. Lúc b¥y giÝ, anh ã có chí uÕi thñc dân Pháp, gi£i phóng Óng bào. Anh ã tham gia công tác bí m­t, nh­n công viÇc liên l¡c. Anh khâm phåc các cå Phan ình Phùng, Hoàng Hoa Thám, Phan Chu Trinh và Phan BÙi Châu, nh°ng không hoàn toàn tán thành cách làm cça mÙt ng°Ýi nào. Vì: Cå Phan Chu Trinh chÉ yêu c§u ng°Ýi Pháp thñc hiÇn c£i l°¡ng. Anh nh­n iÁu ó là sai l§m, ch³ng khác gì ¿n xin gi·c rç lòng th°¡ng. Cå Phan BÙi Châu hy vÍng Nh­t giúp á à uÕi Pháp. iÁu ó r¥t nguy hiÃm, ch³ng khác gì "°a hÕ cía tr°Ûc, r°Ûc beo cía sau". Cå Hoàng Hoa Thám còn thñc t¿ h¡n, vì trñc ti¿p ¥u tranh chÑng Pháp. Nh°ng theo lÝi ng°Ýi ta kà thì Cå còn n·ng cÑt cách phong ki¿n. Anh th¥y rõ và quy¿t Ënh con °Ýng nên i. Cå Phan BÙi Châu vào b­c chú bác cça anh. Cå Phan BÙi Châu muÑn °a anh và mÙt sÑ thanh niên sang Nh­t. Nh°ng anh không i. Anh muÑn làm gì? MÙt vË trí théc ß Sài Gòn kà l¡i cho tôi: "Trong khi còn hÍc ß tr°Ýng Sát x¡ lúp Lô ba (Chasseloup Laubat) tôi g·p mÙt ng°Ýi thanh niên ß Trung bÙ vào Sài Gòn ß nhà mÙt ng°Ýi b¡n. Vì cùng mÙt léa tuÕi, cho nên chúng tôi l­p téc trß nên ôi b¡n thân. Tôi °a anh ¿n tr°Ûc tiÇm cà phê cça Pháp xem èn iÇn, xem chi¿u bóng và máy n°Ûc. Nhïng cái ó tr°Ûc kia anh ch°a hÁ th¥y. MÙt hôm tôi mÝi anh n kem. Anh r¥t l¡. L§n §u tiên anh mÛi n¿m mùi kem. Sau ít hôm, anh Ùt nhiên hÏi tôi. "Anh Lê, anh có yêu n°Ûc không?" Tôi ng¡c nhiên và áp: "T¥t nhiên là có ché!" "Anh có thà giï bí m­t không?" "Có". "Tôi muÑn i ra ngoài, xem n°Ûc Pháp và các n°Ûc khác. Sau khi xem xét hÍ làm nh° th¿ nào, tôi s½ trß vÁ giúp Óng bào chúng ta. Nh°ng n¿u i mÙt mình, th­t ra cing có iÁu m¡o hiÃm, ví nh° khi au Ñm& Anh muÑn i vÛi tôi không?" "Nh°ng b¡n ¡i, chúng ta l¥y âu ra tiÁn mà i?" "ây, tiÁn ây"  Anh b¡n cça tôi vëa nói vëa gi¡ hai bàn tay  "Chúng ta s½ làm viÇc. Chúng ta s½ làm b¥t cé viÇc gì à sÑng và à i. Th¿ thì anh cùng i vÛi tôi ché?" BË lôi cuÑn vì lòng hng hái cça anh, tôi Óng ý. Nh°ng sau khi suy ngh) kù vÁ cuÙc phiêu l°u, tôi không có ç can £m à giï lÝi héa. Vài ngày sau, tôi không g·p l¡i anh b¡n nïa. Tôi oán là anh ta ã i ngo¡i quÑc. Anh ta i b±ng cách nào? Tôi không bi¿t. VÁ sau, tôi chÉ bi¿t ng°Ýi thanh niên yêu n°Ûc §y nhiÇt huy¿t ¥y là Cå NguyÅn Ái QuÑc, là HÓ Chç tËch cça chúng ta ngày nay". Chính ông Mai ß H£i Phòng, nhân viên ci trên mÙt chi¿c tàu Pháp cça hãng "V­n t£i hãp nh¥t" ã cho chúng tôi bi¿t nhïng iÁu mà ông Lê không rõ. Ông Mai kà l¡i: "Vào kho£ng cuÑi nm 1911 hay 1912  tôi không nhÛ úng nïa  tôi làm viÇc ß phòng n cça các s) quan trên tàu. Tàu chúng tôi c·p b¿n Sài Gòn à l¥y hàng và ón khách. MÙt buÕi tr°a, mÙt ng°Ýi trai tr» lên tàu. Sau mÙt phút ng­p ngëng, anh ta hÏi xin viÇc. Chúng tôi tr£ lÝi là không có viÇc và có chng nïa, chúng tôi cing không có quyÁn nh­n anh ta. Chúng tôi c°Ýi vì chàng trai có v» mÙt anh hÍc trò, không ph£i là ng°Ýi lao Ùng nh° chúng tôi. Chúng tôi nói nhÏ vÛi nhau: "MÙt ng°Ýi nh° th¿ có thà làm °ãc công viÇc gì trên tàu?". Tôi không hiÃu t¡i sao tôi th¥y th°¡ng h¡i anh ta và tôi nói: "i theo tôi, tôi s½ d«n anh ¿n g·p chç tàu. Có l½ ông ta s½ có viÇc cho anh làm". Chç tàu hÏi: "Anh có thà làm viÇc gì?" "Tôi có thà làm b¥t cé viÇc gì!"  Chàng trai tr£ lÝi. "°ãc, ta s½ l¥y anh làm phå b¿p. Sáng mai anh ¿n ây nh­n viÇc". Chàng trai ¥y x°ng tên là Ba. Vì tôi ã giúp anh ta viÇc nhÏ ¥y, cho nên anh ta r¥t thân vÛi tôi, và cing vì anh ta r¥t dÅ m¿n tôi cing r¥t thân vÛi anh ¥y. ViÇc gì tôi làm °ãc là tôi cÑ làm à giúp anh ta, vì anh ta ch°a bi¿t gì c£. V£ l¡i, anh ¥y có can £m và nh«n n¡i. Phå b¿p trên tàu, m×i ngày anh ta ph£i làm të bÑn giÝ sáng, quét dÍn s¡ch s½ nhà b¿p lÛn trên tàu, tÑi Ñt lía trong các lò. Sau ó i khuân than, rÓi xuÑng h§m l¥y rau, thËt cá, n°Ûc á v.v. Công viÇc khá n·ng nhÍc vì d°Ûi b¿p r¥t nóng và trong h§m r¥t rét. Nh¥t là khi vëa ph£i vác mÙt bao n·ng vëa leo lên nhïng b­c thang trong khi tàu tròng trành. Xong công viÇc ¥y, ph£i dÍn cho bÍn chç b¿p Pháp n. Sau ¥y, nh·t rau, ría ch£o nÓi và un lò l¡i. Công viÇc kéo dài suÑt ngày. Nhà b¿p lo cho b£y, tám trm ng°Ýi c£ nhân viên và hành khách. Có nhiÁu cái ch£o b±ng Óng lÛn và n·ng quá, ¿n n×i anh Ba ph£i kéo lê trên sàn. Và nhïng cái nÓi cao quá, anh ph£i leo lên gh¿ à chùi nÓi. Luôn luôn nghe ti¿ng: "Ba, em n°Ûc ây!" "Ba, dÍn ch£o i!" "Ba, thêm than ch× này, thêm than ch× kia!" SuÑt ngày, anh Ba «m n°Ûc, h¡i và mÓ hôi, mình §y båi than. Ng°Ýi ta th¥y anh Ba ph£i dùng h¿t tinh th§n và séc lñc à làm cho xong công viÇc. Và h¡n nïa vì ch°a quen viÇc, anh ph£i gÍt xong Ñng cç c£i và khoai tây. Anh không bi¿t làm th¿ nào. Tôi d¡y cho anh. Tôi còn nhÛ mÙt l§n gÍt mng tây. ây là l§n §u tiên anh Ba th¥y mng tây. Anh ta b¯t §u gÍt tr¡ tråi, thì vëa lúc tôi ¿n. Tôi hÑi h£ qu³ng xuÑng bà t¥t c£ mng ã gÍt và tôi bày cho anh ta ph£i làm nh° th¿ nào. NhÝ th¿ không x£y ra viÇc gì. M×i ngày, chín giÝ tÑi, công viÇc mÛi xong. Anh Ba mÇt lí. Nh°ng trong khi chúng tôi nghÉ ho·c ánh bài, anh Ba Íc hay vi¿t ¿n m°Ýi mÙt giÝ ho·c nía êm. VÁ thé b­c, anh Ba là ng°Ýi d°Ûi chúng tôi, chúng tôi là nhïng ng°Ýi có chéc vË, còn anh Ba chÉ là ng°Ýi phå b¿p. Nh°ng vì anh Ba hiÃu bi¿t  anh giúp nhïng ng°Ýi b¡n mù chï cça tôi vi¿t th° vÁ cho gia ình hÍ và anh không bao giÝ nói tåc, vì v­y anh Ba °ãc t¥t c£ chúng tôi yêu m¿n. MÙt l§n, dÍc °Ýng, anh Ba suýt ch¿t uÑi. BiÃn nÕi sóng. Làn sóng to nh° nhïng qu£ núi chÓm lên Õ xuÑng. H§u h¿t mÍi ng°Ýi say sóng. Nh° mÍi ngày, anh Ba i lên i xuÑng të b¿p ¿n h§m. Không thà vác nhïng rÕ rau lên vai vì tàu tròng trành, anh ph£i buÙc rÕ rau vào dây s¯t à kéo i, chuy¿n thé hai mÙt ngÍn sóng lÛn thình lình phç lên sàn tàu và cuÑn xuÑng biÃn mÍi v­t trên sàn tàu. C£ nhïng rÕ rau và anh Ba nïa. Anh bË ©y vào giïa cÙt buÓm và dây xích, nhÝ v­y mà thoát ch¿t. Cái gì Ñi vÛi anh Ba cing mÛi, anh ph£i hÍc t¥t c£. Ví då mÛi §u anh không n °ãc bánh mì và b¡. n xúp thì anh dùng n)a. Vài ngày sau tàu rÝi b¿n, có hai hành khách  hai ng°Ýi lính tr» tuÕi gi£i ngi vÁ Pháp. Tôi không hiÃu t¡i sao hai anh này ã trß nên b¡n thân cça anh Ba. HÍ giúp anh nh·t rau và buÕi tÑi hÍ cho anh m°ãn nhïng quyÃn sách nhÏ, d¡y cho anh Íc và vi¿t. Và anh Ba l¡i d¡y hÍ quÑc ngï và thÉnh tho£ng d¥m dúi cho hÍ cÑc cà phê. Anh nói vÛi tôi vÛi mÙt v» ng¡c nhiên: "Anh Mai, cing có nhïng ng°Ýi Pháp tÑt, anh ¡". HÓi ¥y, Bùi Quang Chiêu, kù s° canh nông vào làng Tây, i t§u h¡ng nh¥t cùng gia ình. Ông ta °a con sang Pháp hÍc. Trông th¥y Ba, ông ta gÍi anh l¡i và thân m­t b£o: "T¡i sao con l¡i làm cái nghÁ khó nhÍc này? BÏ nghÁ i. Con nên chÍn mÙt nghÁ khác, danh giá h¡n& " Anh Ba lÅ phép c£m ¡n ông Chiêu, nh°ng không nói Óng ý hay không. ¿n Mác xây, chúng tôi l)nh l°¡ng m×i nhân viên ViÇt Nam °ãc të mÙt trm ¿n hai trm quan, thêm vào ¥y tiÁn th°ßng cça hành khách. Anh Ba là phå b¿p, chÉ °ãc m°Ýi quan. Anh ta °ãc ít l°¡ng, nh°ng anh hÍc °ãc nhiÁu chuyÇn mÛi l¡. Coi tôi là b¡n thân thi¿t nh¥t, anh ta nói vÛi tôi t¥t c£ nhïng iÁu anh trông th¥y và suy ngh). " ! Þ Pháp cing có ng°Ýi nghèo nh° bên ta!". Trông th¥y nhïng gái i¿m ¿n làm tiÁn trên tàu, Ba nói vÛi tôi: "T¡i sao ng°Ýi Pháp không "khai hoá" Óng bào cça hÍ tr°Ûc khi i "Khai hoá" chúng ta, sao th¿ anh Mai?" Tàu iÇn Ñi vÛi anh Ba là mÙt chuyÇn kó l¡. L§n §u tiên anh ta trông th¥y nhïng "cái nhà bi¿t ch¡y" ¥y. Cái gì cing làm anh ta chú ý, vì cái gì Ñi vÛi anh ta cing mÛi c£. Luôn luôn anh ta nói: "L§n §u tiên, tôi mÛi th¥y cái này& " Công viÇc trong ngày xong, tôi cho anh ta m°ãn bÙ áo qu§n, và chúng tôi i ¿n tiÇm cà phê ß °Ýng Ca n¡ bia. Không c§n ph£i nói, ây là l§n §u tiên anh ta vào tiÇm cà phê và cing là l§n §u tiên ng°Ýi Pháp gÍi anh b±ng "ông". Sau nhïng ngày §u tiên ß Mác xây, anh Ba tóm t¯t c£m t°ßng cça mình b±ng m¥y chï: "Ng°Ýi Pháp ß Pháp tÑt, lÅ phép h¡n ng°Ýi Pháp ß ông d°¡ng". Chúng tôi i theo tàu lên Ha v¡ r¡ (Havre) à sía chïa. Chúng tôi °ãc °a sang làm viÇc ß mÙt chi¿c tàu khác, trß vÁ ông D°¡ng. Anh Ba không muÑn trß vÁ. Ông chç em anh vÁ nhà. Të ¥y, tôi không °ãc tin téc gì cça anh Ba nïa& Không bao giÝ tôi oán r±ng ng°Ýi b¡n nhÏ cça tôi, ng°Ýi phå b¿p, anh Ba ngây th¡, siêng nng và ngoan ngoãn ¥y, l¡i trß thành Chç tËch chính phç ta, ng°Ýi xây dñng nên n°Ûc CÙng hoà chúng ta". Cho ¿n nay, cách cça tôi  cách làm t­p thà - hình nh° °ãc viÇc. Nhïng ng°Ýi cÙng tác §u tiên và tôi cé nh«n n¡i theo °Ýng dây, ghi chép c©n th­n nhïng m©u chuyÇn giï nguyên nh° th¿. Và ây là mÙt tiÃu sí trung thành, úng ¯n, sinh Ùng, không thêu dÇt, không bày ·t. Theo Ëa chÉ ông Mai mách, anh Tr§n, ng°Ýi cÙng tác tr» cça tôi, ¿n g·p ông Dân ß Nha Trang. ây là nhïng iÁu anh Tr§n ghi chép: "Ông Dân sáu m°¡i hai tuÕi, chç mÙt cía hàng nhÏ s¡ch s½ và ông khách, nhà ông con. Ông ta ti¿p tôi niÁm nß và kà chuyÇn: "Tôi có hai con trai i VÇ quÑc quân và mÙt con gái i céu th°¡ng. Nhà tôi còn ba con nïa; hai m°¡i hai, hai m°¡i và m°Ýi sáu tuÕi, Áu là oàn viên cça oàn Thanh niên céu quÑc. C£ ba éa Áu muÑn i VÇ quÑc quân. Khi nào TÕ quÑc c§n ¿n chúng nó, tôi sµn sàng hi¿n con cho TÕ quÑc. Có l½ iÁu ó dÅ làm cho m¹ cháu buÓn, nh°ng àn bà thì bao giÝ ch³ng th¿. Tôi cing nên nói à ông rõ là bà nhà tôi cing là oàn viên phå nï céu quÑc. Còn tôi, thç quù cça ViÇt Minh Ëa ph°¡ng. C£ gia ình tôi Áu làm viÇc n°Ûc. C£ làng này Áu th¿. Ai cing là ViÇt minh, ViÇt minh, ViÇt Nam, ViÇt Nam, ViÇt minh  Không thà có ViÇt Nam mà không có ViÇt minh". Ông Dân có tài nói. Ông b¯t chuyÇn này sang chuyÇn khác r¥t th§n tình. Kéo ông vÁ câu chuyÇn mà tôi ·c biÇt chú ý không ph£i là dÅ. Nh°ng sau ó tôi ã thành công. "Có ché, tôi còn nhÛ anh Ba ¥y. Ch¯c ch¯n tôi còn nhÛ anh ta m·c d§u cách ây ã ba m°¡i nm. Tôi ß vÛi ông chç cça tôi ß Xanh A ¡ ret (Saint Adresse), mÙt ngo¡i ô cça Ha v¡ r¡, mÙt hôm, ông chç già d«n vÁ mÙt ng°Ýi tr» tuÕi, g§y y¿u, qu§n áo lôi thôi nh°ng có v» lanh lãi. Tên anh ta là Ba. Þ n°Ûc ngoài mà g·p °ãc mÙt ng°Ýi ông h°¡ng thì l­p téc ng°Ýi ta dÅ trß thành b¡n thân. Chúng tôi cing v­y. Chúng tôi ß mÙt biÇt thñ có v°Ýn hoa. Ông chç già khi r£nh viÇc thì ß câu l¡c bÙ thành phÑ. Bà chç th°Ýng ¿n nhà ng°Ýi con gái, vã mÙt nhân viên cça công ty. MÙt bà n¥u b¿p, mÙt ng°Ýi tÑt, n¿u anh khéo nËnh thì bà ta cho anh n ngon, nh°ng khi bà ta cáu thì nh° mÙt må yêu tinh. MÙt cô sen xinh xinh hay làm dáng, có mÙt "bà m¹ hay Ñm"  "Bà m¹ Ñm" chính là mÙt chàng thçy thç. à i g·p tình nhân, chË ta lëa chúng tôi luôn và nói là i thm m¹ Ñm. Trong nhà t¥t c£ là sáu ng°Ýi. Ó Óng ánh bóng, Ó ¡c lau xong, bàn gh¿ s¡ch båi, th¿ là ông chç bà chç b±ng lòng và r¥t tÑt, luôn mÓm mÙt iÁu "con" hai iÁu "con". Nh°ng ph§n lÛn công viÇc do cô sen làm. ChË ta muÑn cho chóng xong à i g·p "bà m¹ Ñm". Vì v­y chúng tôi có r¥t nhiÁu thì giÝ r£nh. Anh Ba dùng thì giÝ chm bón hoa vÛi ng°Ýi làm v°Ýn ho·c giß nhïng tÝ báo có £nh trong tç sách ra xem. Sau khi ¿n °ãc ba ngày, anh hÏi tôi: "Anh Dân, anh có bi¿t chï quÑc ngï không?". Tôi h¡i th¹n nh°ng tr£ lÝi thành th­t: "Không, tôi không bi¿t". Anh Ba liÁn gi£ng gi£i và khuy¿n khích tôi hÍc. Tôi làm theo lÝi anh. Anh Ba cing th¿, anh hÍc ti¿ng Pháp vÛi cô sen. Ngày nay tôi Íc °ãc và vi¿t °ãc chính là nhÝ anh Ba. à tr£ ¡n, thÉnh tho£ng tôi d«n anh Ba i xem chi¿u bóng ho·c xem xi¿c. Chúng tôi ß vÛi nhau °ãc mÙt tháng. MÙt buÕi chiÁu ng°Ýi chç già i làm vÁ, nói vÛi anh Ba: "Có mÙt chuy¿n tàu i vòng quanh châu Phi. Không có hành khách. ChÉ có hàng hoá. Anh có muÑn nh­n làm bÓi cho các s) quan trên tàu ¥y không? HÍ không ông l¯m âu, và Áu là nhïng ng°Ýi tÑt, anh s½ th¥y anh không ¿n n×i v¥t v£ ß trên tàu. Óng ý ché?" Anh Ba vui v» nh­n lÝi. Sau tôi nói vÛi anh: "Ba ¡i, khí h­u ß châu Phi r¥t nóng, nóng h¡n ß bên ta. Và mÙt chi¿c tàu chß hàng r¥t tròng trành, r¥t dÅ làm cho anh say sóng. i nh° th¿ anh d¡i dÙt l¯m, nh¥t là mÙt thân mÙt mình, b§u b¡n không có& " Anh Ba nói vÛi tôi: "Anh không nên nói nh° th¿. Tôi là thanh niên, tôi khÏe, tôi chËu °ãc khÕ. Và tôi muÑn ¿n xem các n°Ûc". Ngày hôm sau anh Ba áp tàu i, anh có vi¿t th° cho tôi hai ba l§n, kà cho tôi nghe vô sÑ chuyÇn, nói ¿n ng°Ýi da en, ng°Ýi ¢-r­p, nói ¿n xé Tê nê ri pho, xé Lít bon, ¿n nhïng con v¹t& Anh cing cho bi¿t là ng°Ýi n¥u b¿p trên tàu cing là mÙt Óng h°¡ng tên là BÑn& Không à cho ông Dân nói h¿t câu, tôi hÏi: "Ông có bi¿t ông BÑn ¥y không?" "Có, tôi bi¿t. Tôi bi¿t ch¯c ch¯n. Anh ta là mÙt ng°Ýi ngÛ ng©n, có khi nh° là mÙt ng°Ýi iên. VÁ già, anh ta trß nên khôn ngoan h¡n. Anh ta làm viÇc nh° mÙt con bò. Anh ta l)nh °ãc r¥t nhiÁu tiÁn. Nh°ng m×i l§n tàu c­p b¿n, anh ta tiêu xài trong hai, ba ngày thì h¿t s¡ch sÑ tiÇn ki¿m °ãc trong hai ba tháng. Ch£ bài b¡c gì. Anh ta chÉ thích i theo gái. Anh ta x¥u nh° con qu÷, nh°ng anh ta b¯t tình nhân vÛi mÙt cô gái nh£y& Và khi nào h¿t xu, chÉ nàng uÕi anh ra cía. "Bây giÝ anh ¥y ß âu?" "Ông ¿n Quónh Lâm và hÏi BÑn S¹o thì ß ¥y ai cing bi¿t. Bây giÝ anh ta ã khôn ngoan h¡n và °ãc mÍi ng°Ýi m¿n". à k¿t lu­n cuÙc phÏng v¥n cça tôi, tôi hÏi ông Dân: "Ông có bi¿t anh Ba hiÇn nay th¿ nào không?" "Không, tôi r¥t ti¿c là không bi¿t". "Ông có muÑn tôi nói cho ông bi¿t không?" "Còn gì b±ng nïa!" "Ông quay l¡i xem, anh Ba ¥y ây kìa". Tôi vëa nói vëa chÉ chân dung HÓ Chç tËch treo trên bàn thÝ giïa nhïng bình hoa, bình h°¡ng, èn n¿n. Ông Dân quay §u, mß to ôi m¯t, há miÇng gãi tai. Và ông b­t lên nh° mÙt cái lò xo và kêu: "HÓ Chç tËch! HÓ Chç tËch cça chúng ta! A-di-à-ph­t! Nh°ng làm sao anh bi¿t? Anh nói th­t ¥y ché? Ü, ¡, l¡ quá nhÉ. HÓ Chç tËch là anh Ba ¥y ngày x°a. Hay quá nhÉ! Tôi s½ kà iÁu ó cho bà nhà tôi nghe, cho các cháu nghe. Chúng nó s½ mëng bi¿t m¥y! Cha cça chúng nó °ãc quen bi¿t Cå HÓ ngày x°a& " Tôi l¡i tìm ¿n ông BÑn. Tính tình ông BÑn hoàn toàn khác vÛi ông Dân, và cing không giÑng nh° anh BÑn trai tr» mà ông Dân ã nói. ¥y là mÙt ông già h¡n 60 tuÕi, hiÁn lành. VÛi mÙt giÍng nhè nh¹, ông kà l¡i Ýi mình cho tôi nghe và nhïng mÑi quan hÇ giïa ông vÛi anh Ba hÓi ¥y. Ông nói: "Lúc còn tr», tôi i vòng quanh th¿ giÛi làm nghÁ n¥u b¿p ß trên tàu. Tôi ki¿m °ãc r¥t nhiÁu tiÁn. Nh°ng tôi không gíi mÙt xu nhÏ vÁ cho gia ình. Tôi ch¡y theo mÙt cô gái nh£y, có bao nhiêu nó n°Ûng h¿t. Tôi i nhiÁu, nh°ng tôi không th¥y gì, không hÍc gì. Tôi hoàn toàn dÑt ·c, không bi¿t Íc, ch³ng bi¿t vi¿t. MÙt l§n i trên mÙt chi¿c tàu nhÏ chß hàng, tôi có ng°Ýi b¡n Óng h°¡ng tr» tuÕi, tên là Ba. Sau nhïng giÝ làm viÇc, anh Ba vi¿t và Íc sách. Chính anh ã khuyên tôi hÍc chï quÑc ngï. Anh Ba có mÙt lÑi thuy¿t phåc ng°Ýi r¥t giÏi. NhÝ nhïng lÝi khuyên b£o và sñ giúp á cça anh Ba, tôi trß nên mÙt ng°Ýi khá. Chi¿c tàu nhÏ rÝi Ha v¡ r¡. × l¡i ß Tây Ban Nha, BÓ ào Nha, An Giê Ri, Tuy Ni Di và nhïng cía bà ông châu Phi cho ¿n Công Gô. ¿n âu anh Ba cing à ý xem xét. M×i l§n tàu c­p b¿n, th¿ nào anh Ba cing ki¿m cách i thm thành phÑ. Khi trß vÁ, anh có nhïng £nh và nhïng hÙp diêm §y túi. Anh thích thu th­p nhïng thé ¥y. ¿n a ca, biÃn nÕi sóng r¥t dï. Tàu không thà vào bÝ. Cing không thà th£ ca nô xuÑng vì sóng r¥t to. à liên l¡c vÛi tàu, bÍn Pháp trên bÝ b¯t nhïng ng°Ýi da en Pháp ph£i b¡i ra chi¿c tàu. MÙt, hai, ba, bÑn ng°Ýi da en nh£y xuÑng n°Ûc. Ng°Ýi này ¿n ng°Ýi kia, hÍ bË sóng biÃn cuÑn i. C£nh t°ãng ¥y mÍi ng°Ýi coi là th°Ýng. Nh°ng iÁu ó làm cho anh Ba h¿t séc c£m Ùng, anh khóc. Ng¡c nhiên, tôi hÏi t¡i sao? Anh Ba buÓn r§u tr£ lÝi tôi:  Nhïng ng°Ýi Pháp ß Pháp ph§n nhiÁu là tÑt. Song nhïng ng°Ýi Pháp thñc dân r¥t hung ác, vô nhân ¡o. Þ âu chúng nó cing th¿. Þ ta, tôi cing th¥y chuyÇn nh° th¿ x£y ra ß Phan Rang. BÍn Pháp c°Ýi s·c såa trong khi Óng bào ta ch¿t uÑi vì chúng nó. Ñi vÛi bÍn thñc dân, tính m¡ng cça ng°Ýi thuÙc Ëa, da vàng hay da en cing không áng mÙt xu. Chi¿c tàu cça chúng tôi chß r°ãu ngon cça Boóc ô và An giê ri cho nhïng thuÙc Ëa khác. T¥t c£ mÍi ng°Ýi trên tàu dùng r°ãu ó. Vì r°ãu r¥t nhiÁu. Tôi ã trông th¥y nhiÁu thçy thç say r°ãu suÑt chuy¿n tàu. ChÉ c§n dùi mÙt l× nhÏ vào thùng r°ãu, ¥n mÙt Ñng cao su nhÏ vào ¥y, hút th­t m¡nh à §u Ñng kia vào mÙt cái chai. Và nh° th¿ tha hÓ mà uÑng. Nh°ng anh Ba không bao giÝ uÑng r°ãu và khuyên tôi không nên làm nh° th¿. Anh Ba r¥t tÑt vÛi mÍi ng°Ýi và không bao giÝ cãi cÍ vÛi ai. Nh°ng anh Ba h¡i khác th°Ýng. M×i ngày, anh d­y th­t sÛm à xem m·t trÝi mÍc. Và trong nhïng êm trng, anh h§u nh° không ngç, anh i i l¡i l¡i trên tàu, ng¯m trÝi ng¯m bÃ. Chúng tôi ­u l¡i ß Tê nê rít pho vào lúc hoàng hôn, biÃn l·ng sóng, hòn £o giÑng nh° mÙt cái chåp èn khÕng lÓ Ã trên m·t biÃn, phía trên lóng lánh, phía d°Ûi xanh xanh. ChÉ có th¿ thôi, mà anh Ba ngây ng°Ýi. Anh nh¯c i nh¯c l¡i: "BÑn, anh nhìn kìa! ¹p quá! Hùng v) quá!" ¿n lúc trß vÁ Ha v¡ r¡, nhÛ lÝi khuyên cça anh Ba, tôi không ¿n thm cô gái nh£y nïa. Tôi còn i mÙt vài chuy¿n, dành °ãc ít tiÁn thì tôi trß vÁ n°Ûc, mß mÙt cía hàng nhÏ, và l¥y vã. Ngh) ¿n tình b¡n giïa chúng tôi, tôi ã ·t tên cho éa con §u lòng cça tôi là Ba, iÁu ó làm cho nhïng ng°Ýi chung quanh l¥y làm l¡. ViÇc ó cách ây ã ba m°¡i nm. Ngày giÝ i chóng quá." Ông BÑn ngëng l¡i. Tôi hÏi ti¿p: "Th¿ còng ông b¡n Ba cça ông, sau ¥y i âu?" "Ba cing rÝi chi¿c tàu, nói là i Anh". "T¡i sao i Anh?" "Ba nói à hÍc ti¿ng Anh". "Th¿ ông có °ãc tin téc cça anh Ba không?" "Có, hai ba l§n gì ¥y, anh Ba kà cho tôi nghe ã g·p ß Luân ôn mÙt ng°Ýi Óng h°¡ng tên là Nam". "Ông có bi¿t ông Nam không?" "Có, h§u h¿t chúng tôi bi¿t nhau, vì chúng tôi Áu ß c£ trong tÕ chéc". "TÕ chéc gì?" "Tr°Ûc kia là mÙt hÙi kín, nh°ng të khi n°Ûc ta Ùc l­p thì công khai. Chính là công oàn h£i ngo¡i". "Và të b¥y ¿n nay, anh Ba ¥y không vi¿t th° cho ông sao?" "R¥t ti¿c là không. Vài nm sau, ngh)a là sau ¡i chi¿n Thé nh¥t, thÉnh tho£ng mÙt ông b¡n l¡i ¿n nhà tôi em theo mÙt gói to t°Ûng sách báo và nói vÛi tôi: "Ông Ba nhÝ ông giï hÙ nhïng thé này, trong vài ngày mÙt ng°Ýi b¡n tên là X. S½ ¿n l¥y". Cé th¿ kéo dài trong m¥y nm. Nh°ng të khi cía hàng cça tôi bË ng°Ýi Pháp khám xét thì không th¥y anh Ba gíi nïa. °ãc g·p anh Ba, thì n¿u m¥t nía gia tài, tôi cing vui lòng". Ông Thanh, th° ký công oàn thçy thç Vinh, giÛi thiÇu tôi vÛi ông Nam. Sau khi chào hÏi, tôi i ngay vào câu chuyÇn vÁ anh Ba. Ông Nam là mÙt ng°Ýi làm bánh rán có ti¿ng trong thành phÑ. Ông ta ß trong Ban Ch¥p hành Công oàn céu quÑc h£i ngo¡i. Ông có nm ng°Ýi con trai, hai ng°Ýi i bÙ Ùi và hai ng°Ýi vào tñ vÇ; ng°Ýi con thé nm hÍc ß tr°Ýng ¡i hÍc Hà NÙi; cô Nam, con gái tr» ¹p 18 xuân xanh và con út cça ông bà Nam làm céu th°¡ng. Ông Nam kÃ: "Tr°Ûc tôi làm viÇc ß tiÇm n Các l¡ tông, mÙt tiÇm sang có ti¿ng ß Luân ôn. Ng°Ýi làm b¿p Ù trm ng°Ýi ç các h¡ng. Có c£ ng°Ýi Pháp, ng°Ýi Anh, ng°Ýi éc, ng°Ýi Nga, ng°Ýi châu Á và tôi ng°Ýi ViÇt Nam. Chính ông Ét-cÑp-phi-e, ông vua §u b¿p, °ãc huân ch°¡ng danh dñ, iÁu khiÃn nhà b¿p. VÁ ông Ét-cÑt-phi-e, có mÙt chuyÇn áng kà l¡i: Tài n¥u b¿p cça ông ta, th¿ giÛi Áu bi¿t. Nhïng chç quán lÛn nh¥t trên th¿ giÛi tr£ tiÁn r¥t nhiÁu à mÝi ông ta làm chç b¿p. Khi có nhïng y¿n tiÇc lÛn, ng°Ýi ta mÝi ông ¿n làm théc n và iÁu khiÃn nhà b¿p. L§n vua éc sang thm Luân ôn, vua Anh mÝi ông Ét-cÑt-phi-e phå trách bïa tiÇc. Và t¥t nhiên vÛi mÙt sÑ l°¡ng r¥t h­u. Ông già Ét-cÑt-phi-e kiêu hãnh tr£ lÝi: "Tôi là ng°Ýi Pháp. Tôi không n¥u cho k» thù cça dân tÙc tôi". "Vâng, bây giÝ chúng ta nói chuyÇn anh Ba. Vào kho£ng mÙt nm tr°Ûc ¡i chi¿n, mÙt hôm, tôi g·p ß phòng lau chùi thìa, n)a, mÙt ng°Ýi Á ông tr» tuÕi. Tôi không à ý ¿n anh ¥y vì tôi t°ßng anh ¥y là ng°Ýi Trung QuÑc. ¿n ngày thé ba, chính anh ¥y ¿n nói chuyÇn vÛi tôi b±ng ti¿ng ViÇt Nam. CÑ nhiên tôi r¥t sung s°Ûng °ãc g·p mÙt ng°Ýi Óng h°¡ng. Të ngày ¥y, chúng tôi trß nên ôi b¡n thân. "Ai °a anh ¿n ây, ¿n n°Ûc Anh?"  Tôi hÏi anh Ba. "Tôi ¿n ây mÙt mình à hÍc ti¿ng Anh". "Hay ¥y, nh°ng ti¿ng Anh r¥t khó hÍc. ã hai nm tôi ß thành phÑ này mà không bi¿t h¡n, ngoài hai chï Yes và No (vâng và không)." "Ph£i hÍc ché. Chúng ta s½ cùng nhau hÍc." "Tr°Ûc khi ¿n ây, anh làm ß âu?" "Hôm thé nh¥t, tôi nh­n viÇc cào tuy¿t trong mÙt tr°Ýng hÍc. MÙt công viÇc r¥t mÇt nhÍc. Mình m©y tôi «m mÓ hôi mà tay chân thì rét cóng. Và cuÑc °ãc Ñng tuy¿t cing r¥t khó khn vì tuy¿t tr¡n. Sau tám giÝ làm công viÇc này, tôi mÇt lí và ói bång. Tôi ành ph£i bÏ viÇc. Ông hiÇu tr°ßng là mÙt ng°Ýi tÑt. Ông ¥y tr£ cho tôi c£ ngày làm viÇc sáu Óng và vëa nói vëa c°Ýi: "Chính th¿, công viÇc này quá séc anh". Hai ngày sau tôi tìm °ãc mÙt viÇc khác. L§n này thì ph£i Ñt lò. Të nm giÝ sáng, mÙt ng°Ýi nïa vÛi tôi chui xuÑng h§m à nhóm lía. SuÑt ngày chúng tôi Õ than thay than trong lò. Þ ây th­t áng sã. Luôn luôn ß trong c£nh tranh tÑi tranh sáng. Tôi không bi¿t ng°Ýi ta làm cái gì ß t§ng trên, vì không bao giÝ tôi lên ¥y. Ng°Ýi b¡n tôi là mÙt ng°Ýi âm th§m, có l½ anh ta câm. SuÑt hai ngày làm viÇc, anh ta không hÁ nói mÙt ti¿ng. Anh vëa làm viÇc vëa hút thuÑc. Khi nào anh ta c§n tôi làm viÇcviÇc thì anh ta ra hiÇu. Nh°ng không nói mÙt ti¿ng. Trong h§m h¿t séc nóng, ngoài trÝi h¿t séc rét, và không có ç qu§n áo, tôi luôn bË c£m. Vì v­y, tôi nghÉ viÇc luôn hai tu§n lÅ. VÛi sÑ tiÁn à dành, tôi tr£ tiÁn phòng, tiÁn b¡ và bánh mì, và sáu bài hÍc chï Anh. Khi chÉ còn sáu hào nïa, tôi ¿n sß tìm viÇc ß Sô hô, và ng°Ýi ta °a tôi ¿n ây". Công viÇc làm të tám giÝ ¿n m°Ýi hai giÝ và chiÁu të nm giÝ ¿n m°Ýi giÝ. Hàng ngày, buÕi sáng sÛm và buÕi chiÁu, anh Ba ngÓi trong v°Ýn hoa Hay ¡ (Hyde), tay c§m mÙt quyÃn sách và mÙt cái bút chì. Hàng tu§n vào ngày nghÉ, anh i hÍc ti¿ng Anh vÛi mÙt giáo s° ng°Ýi Ý. Ba th°Ýng khuyên tôi nên hÍc nh° Ba, nh°ng tôi h¿t séc l°Ýi, bây giÝ tôi mÛi ti¿c. M×i ngày có mÙt ng°Ýi dÍn d¹p Ó ¡c. Nhïng ng°Ýi phåc vå, sau khi dÍn ch× khách n, ph£i dÍn bát )a bÏ t¥t c£ chén bát và théc n l«n lÙn vào trong mÙt cái thang iÇn °a xuÑng b¿p. Lúc b¥y giÝ ng°Ýi dÍn d¹p ph£i Ã Ó ¡c riêng mÙt bên, bát )a à riêng mÙt bên à ng°Ýi ta em i ría. Khi ¿n l°ãt anh Ba, anh làm r¥t c©n th­n. áng l½ vét théc n thëa vào mÙt cái thùng, ôi khi còn c£ ph§n t° con gà, nhïng mi¿ng bít-t¿t to t°Ûng v.v. thì anh giï gìn s¡ch s½ và °a l¡i cho nhà b¿p. Chú ý ¿n viÇc này, ông già Ét-cÑp phi e hÏi anh: "T¡i sao anh không qu³ng théc n thëa vào thùng, nh° nhïng ng°Ýi kia?" "Không nên vét i. Ông có thà cho ng°Ýi nghèo nhïng thé ¥y." "Ông b¡n tr» cça tôi ¡i, anh nghe tôi. Ông Ét-cÑt phi e vëa nói vëa c°Ýi và có v» b±ng lòng.  T¡m thÝi anh hãy gác ý ngh) cách m¡ng cça anh l¡i mÙt bên, và tôi s½ d¡y cho anh cách làm b¿p. Làm ngon và anh s½ °ãc nhiÁu tiÁn. Anh b±ng lòng ché?" Và ông Ét-cÑt phi e không à cho anh Ba ph£i ría bát nïa mà °a anh vào ch× làm bánh, vÛi mÙt sÑ l°¡ng cao h¡n. Th­t là mÙt viÇc lÛn x£y ra trong nhà b¿p, vì chính là l§n §u tiên mà ông "vua b¿p" làm nh° th¿. Anh Ba r¥t giàu tình c£m. MÙt hôm tôi g·p anh c§m tÝ báo và ch£y n°Ûc m¯t. Tôi hÏi anh vì sao buÓn th¿. Anh °a cho tôi tÝ báo và gi£i thích: "Anh xem ây. ây là tin téc ông thË tr°ßng Coóc (Cook), mÙt nhà ¡i ái quÑc Ailen. Ông ta bË b¯t và bË ng°Ýi Anh bÏ tù. Ông ta tuyÇt thñc. Không nhïng ông không n uÑng, mà còn không nói nng, không cí Ùng nïa. Ông n±m nghiêng mÙt phía im lìm nh° th¿ h¡n bÑn m°¡i ngày. Da thËt và áo qu§n phía ¥y thÑi h¿t. Và ông ch¿t, ch¿t vì tÕ quÑc. Can £m bi¿t bao! Ding c£m bi¿t bao! MÙt dân tÙc có nhïng ng°Ýi nh° ông Coóc s½ không bao giÝ §u hàng. Chúng ta cing th¿, chúng ta có nhïng ng°Ýi c£n £m nh° ông thË tr°ßng Coóc. Anh có bi¿t chuyÇn cå TÑng Duy Tân không? Tôi kà cho anh nghe: Cå TÑng Duy Tân là mÙt nhà ¡i trí théc, ¥u tranh ding c£m chÑng bÍn xâm l°ãc Pháp. Cå bË b¯t và nhÑt vào trong mÙt cái cii à gíi ¿n BÙ TÕng t° lÇnh Pháp. NgÓi trong cii, Cå v«n làm th¡ yêu n°Ûc. Khi h¿t gi¥y, cå b» g«y qu£n bút, l¥y c­t tre làm dao, và mÕ bång, c¯t ruÙt tñ tí. Trong nhïng tÝ gi¥y tìm th¥y trong cii, cuÑi nhïng bài th¡, ng°Ýi ta còn Íc nhïng chï: "Thà ch¿t còn h¡n §u hàng". Tôi tôn kính t¥t c£ nhïng TÑng Duy Tân. Tôi sùng kính t¥t c£ thË tr°ßng Coóc. Cái ch¿t cça hÍ làm cho tÕ quÑc hÍ sÑng l¡i, lòng can £m cça hÍ b¥t diÇt." Th¿ giÛi ¡i chi¿n bùng nÕ. Ng°Ýi Pháp ß Luân ôn nh­n lÇnh Ùng viên. NhiÁu ng°Ýi khóc, nh¥t là nhïng ng°Ýi àn bà Pháp. Ng°Ýi éc bË b¯t nhÑt vào tr¡i t­p trung. HÍ cing khóc. Lính Anh bË °a ra m·t tr­n, cha m¹, vã con hÍ Áu khóc. Anh Ba ¿n nói vÛi tôi: "Xin të biÇt anh Nam." "Anh i âu?" "Tôi i Pháp." "Không nói ch¡i ché? N°Ûc Pháp ang có chi¿n tranh. Anh ¿n Pháp làm gì?" "Tôi i xem. Tôi s½ vi¿t th° cho anh." Anh Ba b¯t tay tôi, chúng tôi hôn nhau. Và cé th¿ anh Ba i, không hành lý. Chi¿n tranh ti¿p tåc. Lính Anh bË th°¡ng trß vÁ. C£ nhïng ng°Ýi lánh n¡n BÉ cing ¿n. Các công viÇc Áu ình trÇ. Lôi Gioóc (Loyd George) l­t Õ At quish (Asquish) và lên làm thç t°Ûng. SÑ ng°Ýi nhà b¿p cça chúng tôi chÉ còn l¡i mÙt nía. Óng vàng và Óng b¡c không l°u hành ß Pháp nïa. Quân éc ã ti¿n ¿n sông Mác n¡ (Marne). N°Ûc Pháp bË ng¡t thß vì khói lía chi¿n tranh. Þ Anh, các théc n, théc dùng Áu bË Chính phç h¡n ch¿. Sau khi rÝi Luân ôn, anh Ba vi¿t th° cho tôi. ¡i ý th¿ này: "Tôi ã g·p nhà ái quÑc Phan Chu Trinh. Anh bi¿t không? Ông bË án tí hình. NhÝ hÙi Nhân quyÁn và ông Giô rét (Jaurès) can thiÇp, ông Phan °ãc th£ và sang Pa ri. Tôi cing g·p lu­t s° Phan Vn Tr°Ýng và nhïng ng°Ýi khác. Tôi nói vÛi hÍ: Trong khi vua Duy Tân nÕi d­y ß Hu¿, nhân dân Thái Nguyên và nhiÁu n¡i khác khßi ngh)a, thì chúng ta ph£i làm gì ché?" Të ngày ¥y. Tôi không bi¿t gì vÁ anh Ba nïa. CuÙc phÏng v¥n cça tôi ¿n ây là h¿t, và cing të ó b¯t §u khó khn cho chúng tôi. Chúng tôi không bi¿t hÏi vào âu. Không ai bi¿t sau này anh Ba làm gì. éc bË ánh b¡i. Chi¿n tranh ch¥m dét. Vua éc trÑn sang Na Uy và ß ây vua làm nghÁ x» g×. £ng CÙng s£n Bôn sê vích và Lê nin ã lãnh ¡o công nông Nga nÕi d­y. Cách m¡ng tháng M°Ýi thành công. Nhïng oàn ¡i biÃu các n°Ûc th¯ng tr­n và các n°Ûc b¡i tr­n ¿n Véc xây hÍp HÙi nghË hoà bình. Bên c¡nh nhïng oàn ¡i biÃu chính théc, có nhiÁu oàn ¡i biÃu thay m·t cho các dân tÙc bË áp béc. HÍ tÛi là vì nghe có 14 iÃm cça tÕng thÑng Mù Uyn s¡n (Wilson). Có c£ ng°Ýi Ailen, ng°Ýi ¤n Ù, ng°Ýi TriÁu Tiên, ng°Ýi ¢ R­p v.v. HÍ ¿n à yêu c§u Ùc l­p tñ do. Trong sÑ ó, ng°Ýi ta th¥y có ông NguyÅn Ái QuÑc (téc là anh Ba). Ông NguyÅn liên l¡c vÛi các oàn ¡i biÃu TriÁu Tiên, Ái Nh) Lan và các oàn ¡i biÃu khác. Ông NguyÅn tÕ chéc nhóm ng°Ýi ViÇt Nam yêu n°Ûc ß Pa ri và ß các tÉnh Pháp. VÛi danh ngh)a cça tÕ chéc này, ông ã °a nhïng yêu c§u ra tr°Ûc hÙi nghË Véc xây. Yêu c§u gÓm có 8 kho£n. Nhïng kho£n chính là: ViÇt Nam tñ trË Tñ do hÙi hÍp, tñ do tín ng°áng, tñ do báo chí, tñ do i l¡i, ¡i xá tù chính trË QuyÁn lãi bình ³ng giïa ng°Ýi Pháp và ng°Ýi ViÇt Nam Bãi bÏ viÇc ép dân mua r°ãu và thuÑc phiÇn. Bãi bÏ thu¿ inh (ng°Ýi), thu¿ muÑi và s°u dËch. Nhïng yêu c§u ¥y gíi ¿n cho các oàn ¡i biÃu Óng minh và t¥t c£ nghË viên cça QuÑc hÙi Pháp. Cing nên nh¯c l¡i ý ki¿n °a yêu c§u do ông NguyÅn Á ra nh°ng l¡i do lu­t s° Phan Vn Tr°Ýng vi¿t, vì lúc b¥y giÝ, ông NguyÅn ch°a vi¿t °ãc ti¿ng Pháp. Cing nên nh¯c l¡i là ông Phan Chu Trinh và ông Phan Vn Tr°Ýng không tán thành ho¡t Ùng cça nhóm ViÇt Nam yêu n°Ûc, vì các ông ¥y cho nhóm thanh niên là tr» con. D§n d§n công viÇc cça hÙi nghË Véc xây ti¿n lên gi£i quy¿t nhïng v¥n Á thñc t¿ thì m°Ýi bÑn iÃm cça tÕng thÑng Uyn s¡n cing lu mÝ không còn hình bóng gì nïa. Và nhân dân Trung QuÑc cing th¥t vÍng chua chát. à "gi£ ¡n" Trung QuÑc ã hãp tác trong cuÙc chi¿n tranh, nhïng c°Ýng quÑc Âu Tây ã chia x» Trung QuÑc và dâng Thanh £o cho Nh­t B£n. Tr°Ûc sñ b¥t công cay ¯ng ¥y, thanh niên Trung QuÑc nÕi d­y chÑng l¡i. oàn ¡i biÃu Trung QuÑc ß hÙi nghË hoà bình bË gÍi vÁ. MÙt phong trào chÑng chç ngh)a ¿ quÑc lan rÙng kh¯p Trung QuÑc, mÙt phong trào vëa gi£i phóng dân tÙc vëa cách m¡ng vn hoá. ó là phong trào ngày 4 tháng 5 (1919). °ãc nhïng sñ th­t ¥y rèn luyÇn, ông NguyÅn hiÃu r±ng nhïng lÝi tuyên bÑ tñ do cça các nhà chính trË t° b£n trong lúc chi¿n tranh th­t ra chÉ là nhïng lÝi °Ýng m­t à lëa bËp các dân tÙc. Và muÑn °ãc gi£i phóng, các dân tÙc chÉ có thà trông c­y vào mình, trông c­y vào lñc l°ãng cça b£n thân mình. Nhïng lÝi yêu c§u cça ông NguyÅn cing nh° cça các ¡i biÃu các dân tÙc bË áp béc khác không có k¿t qu£ gì h¿t. Nh°ng không thà nói nhïng lÝi yêu c§u ¥y là không có tác dång, bßi vì nó ã ánh d¥u mÙt giai o¡n mÛi trong phong trào gi£i phóng dân tÙc. VÛi sÑ ít tiÁn ki¿m °ãc, ông NguyÅn sÑng r¥t nghèo khÕ Ã có thà thuê in nhïng b£n yêu c§u ¥y thành truyÁn ¡n em phát trong cuÙc mít tinh. Do ó, mÙt sÑ ông ng°Ýi Pháp ã hiÃu thêm vÁ ViÇt Nam. Ông NguyÅn phát nhïng truyÁn ¡n ¥y cho t¥t c£ nhïng ViÇt kiÁu và nhïng ng°Ýi ViÇt i lính ß Pháp. Vì v­y mà có nhïng vå khám xét trong các tr¡i lính, làm cho nhïng ng°Ýi lao Ùng và lính ViÇt Nam tr°Ûc thÝ ß vÛi chính trË nay cing giác ngÙ. Ông NguyÅn gíi c£ nhïng truyÁn ¡n vÁ ông D°¡ng, nh°ng gíi Á tên ViÇt thì không ¿n n¡i, Á tên ng°Ýi Pháp thì ¿n n¡i. BÍn thñc dân Pháp in truyÁn ¡n ¥y lên báo à ch¿ giÅu và yêu c§u àn áp. Chính nhÝ nhïng tÝ báo ¥y mà ng°Ýi ViÇt Nam bi¿t °ãc toàn b£n yêu c§u và të ngày ¥y phong trào cách m¡ng ViÇt Nam càng lên cao. * MÙt ng°Ýi quen ông NguyÅn ß Pa ri ã cho chúng tôi nhiÁu tài liÇu r¥t quý báu. Ông này nói vÛi chúng tôi nh° sau: "Lúc ¥y, ông NguyÅn là mÙt NguyÅn yêu n°Ûc quy¿t tâm hy sinh t¥t c£ vì TÕ quÑc; nh°ng ông NguyÅn lúc ó r¥t ít hiÃu vÁ chính trË, không bi¿t thà nào là Công hÙi, th¿ nào là bãi công và th¿ nào là chính £ng. Trong t¥t c£ nhïng tÝ báo Pháp, chÉ có tÝ Dân chúng, c¡ quan cça £ng Xã hÙi Pháp là ã in nhïng lÝi yêu c§u cça ViÇt Nam. Ông NguyÅn ¿n toà báo. Chç nhiÇm báo, ông Ging Lông ghê (Jean Longuet), cháu ngo¡i Các Mác và nghË viên cça QuÑc hÙi Pháp, ã ti¿p ông. Ông NguyÅn l¥y làm l¡, vì ch°a bao giÝ ông ta °ãc ai ti¿p ón thân m­t nh° th¿. Ông Lông ghê gÍi ông NguyÅn là Óng chí thân ái. Ông nói cho ông NguyÅn rõ t¥t c£ c£m tình cça ông Ñi vÛi nhân dân ViÇt Nam. Ông khuy¿n khích ông NguyÅn vi¿t bài và ông s½ ng lên báo "Dân chúng" à làm cho nhân dân Pháp hiÃu rõ nhïng sñ b¥t công x£y ra ß ViÇt Nam. Có thà nói r±ng cuÙc g·p gá ¥y ã mß °Ýng cho sñ hiÃu bi¿t chính trË cça ông NguyÅn. Nó cing ã làm cho ông NguyÅn hiÃu rõ nhân dân Pháp. Ông NguyÅn không ç ti¿ng Pháp à vi¿t và ph£i kh©n kho£n yêu c§u ông Phan Vn Tr°Ýng vi¿t thay. Ông Tr°Ýng vi¿t giÏi, nh°ng không muÑn ký tên. Mà chính ông NguyÅn ã ph£i ký tên nhïng bài báo. Nh°ãc iÃm vÁ tri théc làm cho ông NguyÅn r¥t khó chËu. Nh¥t là ông Tr°Ýng không vi¿t t¥t c£ nhïng iÁu ông NguyÅn muÑn nói. Vì v­y, ông NguyÅn b¯t tay vào viÇc hÍc làm báo. Th°Ýng lui tÛi toà báo Dân chúng, ông làm quen vÛi nhïng ng°Ýi Pháp khác trong ó có chç bút tÝ Ýi sÑng thã thuyÁn. Cing nh° ông Lông ghê, ng°Ýi chç bút này cing r¥t áng m¿n. Ông b£o ông NguyÅn vi¿t tin téc cho tÝ báo cça ông. Bi¿t r±ng không thà nhÝ ông Tr°Ýng vi¿t mãi, ông NguyÅn nói th­t là mình còn kém ti¿ng Pháp. Ng°Ýi chç bút nói: "iÁu ó không ng¡i, có th¿ nào anh vi¿t th¿ ¥y. Tôi s½ chïa bài cça anh tr°Ûc khi °a in. Anh không c§n vi¿t dài, nm, sáu dòng cing °ãc". Ông NguyÅn b¯t §u vi¿t r¥t khó khn. Tin téc vÁ ViÇt Nam, ông NguyÅn không thi¿u, ông thi¿u nh¥t là vn Pháp. Ông NguyÅn vi¿t làm hai b£n, gíi cho toà báo mÙt b£n, giï l¡i mÙt b£n. Ông h¿t séc vui s°Ûng khi th¥y bài vi¿t §u tiên cça mình °ãc ng lên báo. Ông Íc l¡i bài báo ã in, so sánh và sía nhïng ch× vi¿t sai. Ông kiên nh«n làm theo cách ¥y. Khi th¥y vi¿t ã bÛt sai l§m, ông chç bút b£o ông NguyÅn: "Bây giÝ anh vi¿t dài h¡n mÙt tí, vi¿t Ù b£y, tám dòng". Ông NguyÅn vi¿t b£y, tám dòng. D§n d§n ông NguyÅn có thà vi¿t c£ mÙt cÙt báo và có khi dài h¡n. Lúc b¥y giÝ, ng°Ýi chç bút b¡n thân cça ông NguyÅn kh½ b£o: "Bây giÝ anh vi¿t ng¯n l¡i. Vi¿t tëng này ho·c tëng này dòng. Không vi¿t dài h¡n". Ông NguyÅn th¥y r±ng ph£i rút ng¯n cing khÕ nh° tr°Ûc kia ph£i kéo dài. Nh°ng cing h¿t séc cÑ g¯ng. Và ông thành công. Ông b¯t §u vào làng báo të ó. VÁ vn hÍc, ông NguyÅn thích Íc S¿ch pia (Shakespeare) và ích ken (Dickens) b±ng ti¿ng Anh, L× T¥n b±ng ti¿ng Trung Hoa và Huy Gô (Hugo), Dôla (Zola) b±ng ti¿ng Pháp. A na tôn Ph¡ rng x¡ (Anatole France) và Lê ông Tôn xtôi (Léon Tolstoi) có thà nói là nhïng ng°Ýi á §u vn hÍc cho ông NguyÅn. Íc nhïng truyÇn ng¯n cça A na tôn Ph¡ rng x¡ và cça Lê ông Tôn xtôi, ông NguyÅn th¥y héng thú vÁ vn ch°¡ng gi£n ¡n và tñ nhç: "Ng°Ýi ta chÉ c§n vi¿t iÁu gì ng°Ýi ta th¥y và c£m, b±ng cách n¯m l¥y màu s¯c và ho¡t Ùng cça sñ v­t, nh° th¿ thì vi¿t cing không khó l¯m". TruyÇn ng¯n §u tiên cça ông NguyÅn °ãc ng trên báo Nhân ¡o làm hai kó. Ông NguyÅn t£ Ýi sÑng thã thuyÁn ß Pa ri mà cing là Ýi sÑng cça ông lúc ó. Toà báo ã tr£ bài này mÙt trm quan. Th­t là mÙt sÑ tiÁn lÛn lúc b¥y giÝ. ó là mÙt thành công lÛn vÁ hai m·t: vn ch°¡ng và tài chính. Thành công §u tiên này ã khuy¿n khích ông NguyÅn vi¿t nhïng truyÇn ng¯n khác. Ngoài viÇc t£ l¡i Ýi sÑng thã thuyÁn Pa ri, ông th°Ýng vi¿t vÁ các thuÙc Ëa và ·c biÇt là ViÇt Nam, không có mÙt chút nào ông quên tÕ quÑc mình ang bË giày xéo và Óng bào mình ang bË áp béc. Ông NguyÅn chÉ vi¿t mÙt quyÃn sách duy nh¥t là quyÃn: B£n án ch¿ Ù thñc dân Pháp; quyÃn này gÓm nhïng tài liÇu chÑng thñc dân Pháp, trích trong nhïng sách cça ng°Ýi Pháp vi¿t Ã ß th° viÇn quÑc gia. §y hng hái, ông NguyÅn vi¿t c£ mÙt vß kËch RÓng tre. ¡i ý vß kËch nh° th¿ này: Có nhïng cây tre thân hình qu±n qu¹o. Nhïng ng°Ýi ch¡i Ó cÕ l§y vÁ ½o gÍt thành con rÓng. Nó là mÙt Ó ch¡i. Là con rÓng nh°ng thñc ra chÉ là mÙt khúc tre. Là mÙt khúc tre, nh°ng l¡i hãnh diÇn có tên và hình dáng con rÓng. Tuy v­y nó chÉ là mÙt quái v­t vô dång. Ông NguyÅn vi¿t vß kËch này vào dËp vua Kh£i Ënh sang Pháp à dñ triÃn lãm thuÙc Ëa. Vß kËch bË chính phç Pháp c¥m, nh°ng Câu l¡c bÙ ngo¡i ô Pa ri ã em diÅn, °ãc các nhà phê bình vn nghÇ khen hay. Trong thÝi gian ß Pa ri, ông NguyÅn sÑng r¥t cñc khÕ. à ki¿m tiÁn, ông NguyÅn làm nghÁ ría £nh và phóng ¡i £nh. Chính cå Phan Chu Trinh ã d¡y cho ông NguyÅn nghÁ này. Ông làm c£ nghÁ s¡n v½ Ó cÕ. Þ Pa ri, có nhiÁu nhà làm gi£ Ó cÕ Trung QuÑc; hÍ làm Ó g×, bình phong và nhïng v­t khác b¯t ch°Ûc theo kiÁu Trung QuÑc. HÍ s¡n b±ng s¡n Nh­t và v½ ho·c vi¿t nhïng chï ngo±n ngoèo gi£ chï Trung QuÑc. Nhïng bà quý tÙc già, nhïng ng°Ýi trÍc phú r¥t ham chuÙng nhïng v­t ¥y, không bi¿t là Ó gi£ và mua r¥t ¯t. Công viÇc s¡n v½ gi£ Ó cÕ Trung QuÑc r¥t dÅ cho ông NguyÅn. Không may ¥y chÉ là mÙt công viÇc hàng nm, m×i nm chÉ làm vài tháng. Sñ ho¡t Ùng chính trË cça ông NguyÅn °ãc c£m tình sâu s¯c cça nhïng ng°Ýi ViÇt Nam yêu n°Ûc, ó là sñ d) nhiên. Vì l§n §u tiên trong lËch sí, có mÙt ng°Ýi ViÇt Nam tuyên bÑ tr°Ûc toàn th¿ giÛi chç tr°¡ng giành Ùc l­p cho dân tÙc mình; l§n §u tiên trong lËch sí, có mÙt ng°Ýi ViÇt Nam dám bóc tr§n nhïng tÙi ác cça bÍn thñc dân Pháp ngay ß Pa ri và cing chính vì v­y mà ông NguyÅn bË bÍn thñc dân thù ghét. Ng°Ýi ta rình mò ông NguyÅn. Ng°Ýi ta nói x¥u ông, ng°Ýi ta t©y chay ông. Ng°Ýi ta b£o bÍn chç không nên dùng ông. Ng°Ýi ta cÑ tình mua chuÙc ông, ng°Ýi ta ki¿m cách do¡ d«m ông. An be Xa rô (Albert Sarraut) bÙ tr°ßng BÙ ThuÙc Ëa và Pi e Pat ki ê (Pierre Pasquier) Toàn quyÁn ông D°¡ng mÝi ông NguyÅn ¿n nói chuyÇn và TÕng giám Ñc c£nh sát ã thu gi¥y cn c°Ûc cça ông NguyÅn. SuÑt thÝi gian Kh£i Ënh ß l¡i Pháp, ông NguyÅn ngày êm bË hai tên m­t thám theo dõi không rÝi mÙt b°Ûc. Ông không à ý ¿n nhïng viÇc ¥y. M·c d§u Ýi sÑng nghèo nàn, l¡i bË r§y rà vÁ chính trË, ông NguyÅn v«n không nao núng. M×i buÕi mai, ông NguyÅn n¥u c¡m trong mÙt cái sanh nhÏ b±ng s¯t tây ·t trên ngÍn èn d§u. VÛi mÙt con cá m¯m ho·c mÙt tí thËt. Ông n mÙt nía và à dành mÙt nía ¿n chiÁu. Có khi mÙt mi¿ng bánh mì vÛi mÙt mi¿ng pho mát là ç n c£ ngày. Ông trÍ ß mÙt phòng nhÏ trong mÙt khách s¡n r» tiÁn ß xóm lao Ùng. Phòng chÉ vëa kê mÙt cái gi°Ýng s¯t ch­t, mÙt cái bàn nhÏ và mÙt cái gh¿. ChÉ th¿ thôi, không có gì khác. VÁ mùa ông l¡nh, m×i buÕi sáng tr°Ûc khi i làm, ông à mÙt viÇc g¡ch vào lò b¿p cça khách s¡n. ChiÁu ¿n, ông l¥y viên g¡ch ra, bÍc nó vào trong nhïng tÝ báo ci, à xuÑng nÇm cho á rét. Th°Ýng th°Ýng, ông chÉ làm viÇc nía ngày, làm buÕi sáng à ki¿m tiÁn, còn buÕi chiÁu thì i ¿n th° viÇn ho·c ¿n dñ nhïng buÕi nói chuyÇn chính trË. TÑi ¿n, ông i dñ mít tinh ß Pa ri. Có r¥t nhiÁu cuÙc mít tinh. Chính ß ây ông ã làm quen vÛi nhïng ng°Ýi nh° Lê ông B¡ lom (Léon Blum), B¡ rác (Bracke), nhà vn Vay ng Cu tuya ri ê (Vaillant Couturier), giáo s° Mác sen Ca sanh (Marcel Cachin), nghË viên Mác Sô nhi ê (Mac Saugnier), bà nï vn hào Cô lét (Colette) v.v. H§u h¿t trong nhïng buÕi mít tinh này, ông Áu phát biÃu ý ki¿n. Vì ông là ng°Ýi ngo¡i quÑc Ùc nh¥t trong nhïng n¡i này và vì ông có v» dÅ yêu m¿n cho nên thính gi£ thích nghe ông. Ông NguyÅn khéo lái nhïng v¥n Á th£o lu­n sang v¥n Á thuÙc Ëa, ·c biÇt là v¥n Á ViÇt Nam. Ví då: có mÙt l§n bác s) Cu ê (Coué) nói vÁ thu­t thôi miên. NhiÁu ng°Ýi phát biÃu ý ki¿n, ng°Ýi Óng ý, ng°Ýi ph£n Ñi ph°¡ng pháp chïa bÇnh b±ng thôi miên. ¿n l°ãt ông NguyÅn, ông kËch liÇt ph£n Ñi thu­t thôi miên. Lý do cça ông: Thñc dân Pháp ã thôi miên chúng tôi à àn áp và bóc lÙt chúng tôi. MÙt l§n khác, hÙi nghË th£o lu­n v¥n Á Ailen và TriÁu Tiên. T¥t nhiên nhïng nhà diÅn gi£ Pháp Áu nghiêm kh¯c công kích chính sách cça Anh, cça Nh­t và bênh vñc nhân dân Ailen, nhân dân TriÁu Tiên. Ông NguyÅn phát biÃu ý ki¿n: "Cing là mÙt dân tÙc bË áp béc, tôi hoàn toàn Óng tình vÛi nhïng ng°Ýi b¡n Ailen và TriÁu Tiên, và Óng tình vÛi hÙi nghË k¿t án bÍn thñc dân Anh, Nh­t. Nh°ng tôi hÏi các ngài có nên k¿t án c£ nhïng bÍn thñc dân khác không? Có nên bênh vñc nhân dân bË áp béc khác không? Có hay không?" T¥t nhiên mÍi ng°Ýi Áu tr£ lÝi có. Th¿ là °ãc dËp ông NguyÅn trình bày v¥n Á ViÇt Nam. Trong nhïng buÕi hÙi hÍp nói chuyÇn ß Pa ri, ng°Ýi ta th£o lu­n ¿n t¥t c£ các v¥n Á. Të thiên vn, Ëa lý, chính trË, vn hÍc cho ¿n cách trÓng c£i xoong và nuôi Ñc sên. Trong nhïng buÕi hÙi hÍp này có t¥t c£ các h¡ng ng°Ýi: bác hÍc, cñu bÙ tr°ßng, nghË viên, nhà vn, thã thuyÁn, ng°Ýi i buôn, ng°Ýi già và ng°Ýi tr». Þ ây có mÙt không khí thân m­t và dân chç, giÑng nh° ß nhïng câu l¡c bÙ Gia cô banh (Jacobins) thÝi ¡i cách mÇnh Pháp. Þ ây ng°Ýi ta có thà hÍc nhiÁu chuyÇn và nh­n xét mÍi ng°Ýi, Th­t là bÕ ích. M·c d§u nghèo túng, ông NguyÅn luôn luôn vui v». Trong nhïng buÕi th£o lu­n, c£ ¿n nhïng khi cñc lñc công kích bÍn thñc dân, ông luôn luôn bình t)nh, luôn luôn úng mñc. Không bao giÝ có mÙt thái Ù cáu kÉnh ho·c mÙt lÝi quá áng. Ông cÑ g¯ng hÍc hÏi à hiÃu bi¿t các v¥n Á. Ông tham gia HÙi "NghÇ thu­t và khoa hÍc" và HÙi "Nhïng ng°Ýi b¡n cça nghÇ thu­t". Nhïng hÙi này m×i tu§n tÕ chéc nhïng cuÙc i thm viÇn b£o tàng, nhà máy, phòng thí nghiÇm, x°ßng nghÇ thu­t, nhà hát, vân vân. Có nhïng nhà chuyên môn gi£i thích các v¥n Á ¥y. Ông NguyÅn vào c£ HÙi "Du lËch", mÙt hÙi °a ng°Ýi ta i thm n°Ûc Pháp và nhïng n°Ûc lân c­n vÛi giá tiÁn r¥t r». NhÝ v­y mà ông NguyÅn i thm nhiÁu n¡i ß Pháp, ß Ý, ß Thuõ S), ß éc và c£ Toà thánh Va ti cng. Sau m×i chuy¿n i, ông NguyÅn kà cho chúng tôi nghe c£m t°ßng cça ông. Th°Ýng th°Ýng ông nói nía ùa nía th­t: "Trong nhïng ngày nghÉ, không nên tiêu phí tiÁn b¡c, m¥t thì giÝ ß bãi biÃn à nhìn nhïng ng°Ýi àn bà i t¯m, mà nên i du lËch, hÍc hÏi °ãc nhiÁu." Ông NguyÅn kà l¡i, Va ti cng có nhiÁu lâu ài v) ¡i. Nhà thÝ thánh Pi e (Pierre) là mÙt kó công ki¿n trúc. ViÇn b£o tàng Va ti cng là mÙt cuÑn sách sÑng vÁ lËch sí tôn giáo. Ngoài nhïng v­t quý khác, ng°Ýi ta còn th¥y c£ bánh xe thÝi trung cÕ. Khi nào nông dân không nÙp thu¿ cho Nhà chung, ng°Ýi ta buÙc chân tay ng°Ýi nông dân vào bánh xe vëa ánh vëa quay. Ng°Ýi vÇ binh cça Va-ti cng m·c nhïng bÙ qu§n áo lÙng l«y, Ùi nhïng chi¿c mi x°a và tay c§m giáo mác Ýi x°a. Þ tr°Ýng Thánh, có Ù m°Ýi giáo s) hÍc sinh ViÇt Nam. Thành phÑ La mã ¹p, nh°ng khác h³n Pa ri, khác c£ ngoài m·t cing nh° trong ho¡t Ùng. ¥y là mÙt thành phÑ §y nhïng cÕ tích La mã, nhà thÝ, vÛi n°Ûc phun và m­t thám. DÍc °Ýng, cách hai ba trm th°Ûc có mÙt tên m­t thám cça trùm phát xít Mút xô lÙi ni. Kh¯p n¡i Áu treo £nh Mút xô lÙi ni. Tên này th­t là mÙt th±ng hÁ. Nó chåp £nh ç các kiÃu và vÛi ç thé qu§n áo. VÛi quân phåc ¡i t°Ûng và thÑng ch¿, vÛi áo khoác ngoài và vÛi áo cánh cça nhïng tên c§m §u phát xít. Hi¿n binh Ý n b­n nh° kiÃu nhïng ¡i t°Ûng ho·c nhïng viên hàn lâm ß các n°Ûc khác, mi có hai sëng c¯m lông, áo dài qu§n n¹p, eo g°¡m, và mang gng tr¯ng. T§ng lÛp trên sÑng mÙt Ýi h¿t séc xa hoa. Trái l¡i nhân dân sÑng mÙt Ýi nheo nhóc. Th¥y ông NguyÅn là mÙt ng°Ýi ngo¡i quÑc, mÙt vÇ binh viÇn b£o tàng ¿n g§n ông NguyÅn, c©n th­n nhìn chung quanh không có ai, rÓi chÉ tay vào bó g­y - t°ãng tr°ng phát xít, ß âu cing có  và làm bÙ b» g«y bó g­y rÓi l¥y chân gi­m lên, à tÏ ý cm thù phát xít. Ýi sÑng ¯t Ï h¡n ß Pháp. n mÙt bát mì cing ph£i nÙp thu¿. Phå nï Ý hát r¥t hay. Ti¿ng hát trong nh° ti¿ng chuông. Theo ông NguyÅn thì n°Ûc Thuõ S) xinh h¡n h¿t. Thành phÑ s¡ch s½. Phong c£nh r¥t nên th¡. MÍi ng°Ýi Áu nhã nh·n và ng°Ýi nào cing bi¿t nói hai thé ti¿ng (trong ba thé ti¿ng éc, Ý, Pháp). i thm Thuõ S) không bao giÝ chán. Núi non, thung ling, hÓ ao& , phong c£nh nào cing nên th¡. Béclin so vÛi Pa ri và La mã giÑng nh° mÙt mi¿ng bánh mì so vÛi bánh Ga tô. So sánh nh° v­y cing không úng l¯m, vì Béclin cing nh° t¥t c£ n°Ûc éc ang khÑn khÕ vì n¡n ói. N¡n l¡m phát ghê gÛm. MÙt chút gì cing tr£ m¥y ngàn mác (Óng tiÁn éc). Thành phÑ lÛn và s¡ch s½. Nh°ng kiÃu ki¿n trúc n·ng nÁ và t§m th°Ýng. Cái v°Ýn R¿ch tát (Reichstag) tinh nhïng t°ãng là t°ãng, giÑng nh° mÙt cía hàng bán t°ãng. Nhân dân éc siêng nng, thân m­t, qu£ c£m, làm viÇc có k¿ ho¡ch. Ngoài nhïng cuÙc i xem à hÍc, ông không thích ch¡i bÝi gì khác. Không ph£i chÉ vì thích i du lËch mà ông nhËn n nhËn tiêu. iÁu ó cing có, nh°ng nh¥t là ông muÑn bi¿t nhïng n°Ûc ¥y tÕ chéc và cai trË nh° th¿ nào. Ông NguyÅn b¯t §u tÕ chéc, ho·c úng h¡n là b¯t §u hÍc tÕ chéc. Trong nhïng buÕi mít tinh, trong nhïng buÕi i thm ho·c du lËch, ông ã g·p nhïng ng°Ýi cách m¡ng An giê ri, Tuy ni di, Ma-rÑc, Man gát, v.v. Cùng vÛi hÍ, ông tÕ chéc: "HÙi Liên hiÇp thuÙc Ëa ß Pa ri". Måc ích cça HÙi này là gi£i phóng nhïng dân tÙc thuÙc Ëa. Ho¡t Ùng cça HÙi là tuyên truyÁn. HÍ tÕ chéc nhïng buÕi nói chuyÇn, nhïng ng°Ýi dân các thuÙc Ëa và nhïng ng°Ýi Pháp có c£m tình ông h¡n ng°Ýi thuÙc Ëa. Nhïng ng°Ýi này ph§n lÛn là công chéc ho·c công nhân. HÍ bË c£nh sát Pháp do¡ uÕi ra khÏi n°Ûc Pháp n¿u hÍ ti¿p tåc tham gia các cuÙc hÙi hÍp. NhiÁu ng°Ýi Pháp h¿t séc cm ph«n khi bi¿t °ãc nhïng chuyÇn x£y ra ß các thuÙc Ëa: r°ãu, thuÑc phiÇn, hÑi lÙ, khçng bÑ v.v. Th°Ýng th°Ýng hÍ kêu lên: "Ô! Nhåc nhã bi¿t bao! Ô! Th­t không t°ßng t°ãng °ãc! TÙi ác thñc dân t§y trÝi!" à mß rÙng tuyên truyÁn ¿n các thuÙc Ëa, ông NguyÅn và nhïng Óng chí cça ông ra tÝ báo Ng°Ýi cùng khÕ (Le Paria) do ông là chç bút, kiêm chç nhiÇm. Nhïng ng°Ýi yêu n°Ûc Man gát, An giê ri, Mác ti ních là nhïng lu­t s°, th§y thuÑc, nhà buôn ho·c sinh viên. HÍ có công viÇc và gia ình cça hÍ. HÍ không thà à nhiÁu thì giÝ cho tÝ báo. M×i ng°Ýi chÉ có thà góp mÙt sÑ tiÁn nhÏ và mÙt tÝ bài báo m×i tu§n. Ông NguyÅn °ãc mÍi ng°Ýi cí ra à làm cho tÝ báo ch¡y. Vì v­y, ông NguyÅn kiêm c£ vi¿t, chç nhiÇm, chç bút, chïa bài, thç quù, xu¥t b£n và liên l¡c. Lúc §u ông NguyÅn gíi bán t¡i nhïng cía hàng nhÏ. Nh°ng bán không ch¡y l¯m, vì ß Pa-ri có vô sÑ báo, ng°Ýi ta không thà Íc t¥t c£ và mua t¥t c£. Vì v­y ông NguyÅn tìm ra mÙt cách mà ng°Ýi Pa ri gÍi là "lÑi D". Ông ¿n trong nhïng cuÙc mít tinh dân chúng. Ông phát báo, leo lên diÅn àn và nói: "Các b¡n thân m¿n! Báo Ng°Ýi cùng khÕ phát không, nh°ng tôi h¿t séc c£m ¡n n¿u các b¡n vui lòng quyên giúp ít nhiÁu à giúp chúng tôi tr£ tiÁn in. MÙt xu, mÙt quan, nhiÁu ít cing tÑt". Nhïng ng°Ýi Pháp, nh¥t là h¡ng nghèo và h¡ng trung th°Ýng có lòng rÙng rãi. Và luôn luôn ông NguyÅn có thà thu tiÁn à tr£ nhïng kho£n phí tÕn vÁ báo và mÙt ôi khi còn d° nïa. ViÇc xu¥t b£n tÝ Ng°Ýi cùng khÕ là mÙt vÑ ánh vào bÍn thñc dân. L­p téc có lÇnh c¥m không cho tÝ báo ó vào các thuÙc Ëa. Nh°ng ông NguyÅn không chËu thua. Ông nhÝ nhïng thu÷ thç có c£m tình chuyÃn báo i các thuÙc Ëa. Và dùng nhiÁu cách bí m­t khác. Nhïng ng°Ýi lao Ùng ViÇt Nam ß Pa ri và các tÉnh m·c d§u sÑ lÛn không bi¿t Íc, cing bí m­t gíi tiÁn quyên cho báo. Ph§n lÛn nhïng sinh viên ViÇt Nam ß Pa ri sã tÝ Ng°Ýi cùng khÕ và ông NguyÅn, nh° ng°Ýi ta sã thú rëng. Không ph£i vì hÍ ghét - nhiÁu ng°Ýi th§m lén Íc báo Ng°Ýi cùng khÕ  nh°ng vì hÍ sã liên luõ. Të ngày có nhïng yêu sách ViÇt Nam, rÓi ¿n viÇc thành l­p HÙi Liên hiÇp thuÙc Ëa, rÓi ¿n viÇc xu¥t b£n tÝ Ng°Ýi cùng khÕ, các sinh viên thuÙc Ëa bË kiÃm soát ng·t. MÙt hôm, mÙt con trai cça Bùi Quang Chiêu ¿n toà báo, ·t lên bàn nm quan, và nói "Quyên cho báo", rÓi ch¡y bi¿n i nh° bË ma uÕi. CÑ nhiên, ß các thuÙc Ëa, nh¥t là ß ông D°¡ng, ai Íc Ng°Ýi cùng khÕ Áu bË b¯t. M·c d§u t¥t c£ nhïng sñ khó khn ¥y, tÝ báo v«n ti¿p tåc phát triÃn. ó là mÙt luÓng gió mÛi thÕi ¿n nhân dân các n°Ûc bË áp béc. Ông NguyÅn vào £ng Xã hÙi. ¤y là ng°Ýi ViÇt Nam §u tiên vào mÙt chính £ng Pháp. Ng°Ýi ta hÏi ông t¡i sao. Ông tr£ lÝi: "ChÉ vì ây là tÕ chéc duy nh¥t ß Pháp bênh vñc n°Ûc tôi, là tÕ chéc duy nh¥t theo uÕi lý t°ßng cao quý cça ¡i cách m¡ng Pháp: Tñ do, bình ³ng, bác ái." Lúc b¥y giÝ, nhïng ng°Ýi xã hÙi Pháp, già tr» gái trai Áu ang th£o lu­n v¥n Á nên ß l¡i trong QuÑc t¿ thé 2, hay là theo QuÑc t¿ thé 3, hay là tÕ chéc mÙt QuÑc t¿ thé hai r°ái. Ng°Ýi ta th£o lu­n r¥t sôi nÕi. ChiÁu nào cing th£o lu­n. Ng°Ýi ta th£o lu­n tr°Ûc buÕi hÍp, trong buÕi hÍp và sau buÕi hÍp. Th­t là nhïng cuÙc th£o lu­n không ngëng, ôi khi r¥t kËch liÇt. Tëng gia ình i dñ mít tinh và tham gia các cuÙc th£o lu­n. àn bà cing hng hái không kém àn ông. Có khi cha không Óng ý vÛi con, chÓng không Óng ý vÛi vã. Ông NguyÅn l¯ng nghe nh°ng không hiÃu rõ l¯m, vì ng°Ýi ta th°Ýng nh¯c i nh¯c l¡i nhïng ti¿ng, nhïng câu: chç ngh)a t° b£n, giai c¥p vô s£n, bóc lÙt, chç ngh)a xã hÙi, cách m¡ng, không t°ßng khoa hÍc, Xi mông, Phu ri ê, Mác (Saint Simon, Fourrier, Marx), chç ngh)a vô chính phç, chç ngh)a c£i l°¡ng, s£n xu¥t, lu­n Á, ph£n lu­n Á, gi£i phóng, chç ngh)a t­p thÃ, chç ngh)a cÙng s£n, khách quan, chç quan v.v. Ý ki¿n r¥t nhiÁu. Báo các phái xã hÙi §y nhïng ý ki¿n khác nhau. Nhïng ý ki¿n tán thành QuÑc t¿ thé 3 cça giáo s° Ca sanh, cça nhà vn Cu tuya ri ê và nhiÁu ng°Ýi khác, ng trên báo Nhân ¡o do Giô rét (Jaurès) sang l­p (ông ã tëng bênh vñc nhân dân ViÇt Nam); nhïng ý ki¿n vÁ thành l­p QuÑc t¿ thé 2 r°ái ng trên tÝ B¡n dân. Ý ki¿n cça Lê ông B¡ lom (Léon Blum), cça Pôn Ph¡ r¡ (Paul Faure), v.v. ng trên tÝ Dân chúng là c¡ quan ngôn lu­n cça QuÑc t¿ thé 2. Ngoài nhïng ý ki¿n trên, còn có nhïng lÝi gi£i thích và nhïng lÝi tranh lu­n khác. Ông NguyÅn nhéc §u vì khó hiÃu. MÙt hôm, ông NguyÅn éng lên phát biÃu: "Các b¡n thân m¿n! Các b¡n Áu là nhïng ng°Ýi xã hÙi r¥t tÑt! T¥t c£ các b¡n Áu muÑn gi£i phóng giai c¥p công nhân? Vâng. Nh° thà dù thé 2, thé 2 r°ái, hay QuÑc t¿ thé 3 ph£i chng cing th¿ c£. Nhïng QuÑc t¿ ¥y Áu không là cách m¡ng c£ sao? Dù các b¡n gia nh­p QuÑc t¿ này ho·c QuÑc t¿ nÍ, các b¡n cing ph£i oàn k¿t nh¥t trí. T¡i sao tranh lu­n nhiÁu th¿? Trong khi các b¡n tranh lu­n ß ây, thì Óng bào chúng tôi ang rên si¿t ß ViÇt Nam& " MÍi ng°Ýi c°Ýi, nh°ng không ph£i là mÉa mai, mà là c°Ýi c£m tình vÛi mÙt Óng chí non, ch°a hiÃu °ãc v¥n Á. MÙt nï chi¿n s) tr» ¹p  Rôd¡ (Rose), thã khâu, nói vÛi ông: "Anh NguyÅn, cing h¡i khó gi£i thích cho anh rõ, vì anh là ng°Ýi mÛi. Nh°ng tôi ch¯c sau này anh s½ hiÃu t¡i sao chúng tôi th£o lu­n nhiÁu th¿, vì nó quan hÇ ¿n tiÁn Ó cça giai c¥p công nhân". ViÇc gì cuÑi cùng cing ph£i k¿t thúc. Nhïng cuÙc tranh lu­n giïa nhïng ng°Ýi xã hÙi cing th¿. Ông NguyÅn °ãc nhiÁu ng°Ýi Óng tình vì ông là ng°Ýi ¡i biÃu duy nh¥t các thuÙc Ëa và cing là l§n §u tiên trong lËch sí, mÙt chi¿n s) ViÇt Nam tham gia mÙt ¡i hÙi ¡i biÃu cça mÙt chính £ng Pháp. MÙt nhà báo ã chåp £nh ông NguyÅn và in £nh ông lên tÝ BuÕi sáng. Ngày hôm sau, c£nh sát ¿n tìm ông NguyÅn. Nh°ng nghË viên £ng Xã HÙi can thiÇp. M­t thám không dám vào phòng hÍp. Và ông NguyÅn cé yên trí dñ ¡i hÙi. Công viÇc cça ¡i hÙi kéo nhiÁu ngày. Các tiÃu ban b¯t §u làm viÇc. Nhïng nhà diÅn gi£ có ti¿ng phát biÃu ý ki¿n. Nh° ông B¡ lom (Léon Blum), Phô (Paul Faure), Ph¡-rÑt xa (Frossard), Ca sanh (Cachin), Pi ve (Marceau Pivert), Di rôm ki (Zyrom sky), Cu tuya ri ê (Vaillant Couturier), B¡ rác (Bracke), Béc tông (Andres Berton), Luy xi (Charls Lussy) v.v. T¥t nhiên ông NguyÅn không bÏ lá c¡ hÙi nh° th¿ à nói vÁ các thuÙc Ëa, ·c biÇt là vÁ ViÇt Nam. CuÑi cùng ¿n lúc biÃu quy¿t. Gia nh­p QuÑc t¿ thé 3 ho·c ß l¡i QuÑc t¿ thé 2 (QuÑc t¿ thé 2 r°ái bË bác bÏ). ThiÃu sÑ do B¡ lom c§m §u, bÏ phi¿u tán thành QuÑc t¿ thé 2. a sÑ do Ca sanh (Cachin) lãnh ¡o bÏ phi¿u tán thành QuÑc t¿ thé 3. Ông NguyÅn cing bÏ phi¿u cho QuÑc t¿ thé 3. R¥t ng¡c nhiên, Rô s¡, làm tÑc ký cça ¡i hÙi hÏi ông NguyÅn: "Óng chí! Bây giÝ Óng chí hiÃu t¡i sao ß Pa ri, chúng tôi ã bàn cãi nhiÁu nh° th¿ rÓi ché?" "Không, ch°a th­t hiÃu âu." "Th¿ thì t¡i sao Óng chí l¡i bÏ phi¿u cho QuÑc t¿ thé 3?" "R¥t gi£n ¡n. Tôi không hiÃu chË nói th¿ nào là chi¿n l°ãc, chi¿n thu­t vô s£n và nhiÁu iÃm khác. Nh°ng tôi hiÃu rõ mÙt iÁu QuÑc t¿ thé 3 r¥t chú ý ¿n v¥n Á gi£i phóng thuÙc Ëa. QuÑc t¿ thé 3 nói s½ giúp á các dân tÙc bË áp béc giành l¡i tñ do và Ùc l­p cça hÍ. Còn QuÑc t¿ thé 2 không hÁ nh¯c ¿n v­n mÇnh các thuÙc Ëa. Vì v­y tôi ã bÏ phi¿u tán thành QuÑc t¿ thé 3. Tñ do cho Óng bào tôi, Ùc l­p cho TÕ quÑc tôi, ¥y là t¥t c£ nhïng iÁu tôi muÑn; ¥y là t¥t c£ nhïng iÁu tôi hiÃu. Óng chí Óng ý vÛi tôi ché!" Rô d¡ Óng ý, chË c°Ýi và nói: "Óng chí ã ti¿n bÙ." Të ngày lËch sí ¥y, £ng Xã hÙi chia làm hai. Ph§n lÛn trß thành £ng CÙng s£n Pháp, thuÙc QuÑc t¿ thé 3. Ph§n nhÏ là £ng Xã hÙi thuÙc QuÑc t¿ thé 2. Cing të ó, thñc dân Pháp ß ông D°¡ng thêm mÙt chï mÛi. Chúng gÍi nhïng ng°Ýi ViÇt Nam yêu n°Ûc là: "NguyÅn Ái QuÑc b£n xé" * ¡i hÙi Tua (Tours) k¿t thúc. Ông NguyÅn trß vÁ vÛi nghÁ ría £nh, vÛi th° viÇn, vÛi nhïng buÕi mít tinh& BÍn thñc dân r¥t muÑn uÕi ho·c bÏ tù ông, vì sñ ho¡t Ùng cça ông làm chúng khó chËu. Nh°ng chúng sã x£y ra d° lu­n không tÑt. Ông NguyÅn quen bi¿t h§u h¿t các nghË viên và lu­t s° £ng Xã hÙi, hÍ sµn sàng bênh vñc ông NguyÅn. V£ l¡i ông NguyÅn không làm iÁu gì ph¡m pháp. B£o vÇ TÕ quÑc, tÑ cáo tÙi ác cça thñc dân, ß Pháp iÁu ó không ph£i là ph¡m tÙi, dù ß ông D°¡ng ó là mÙt tÙi áng tí hình. NhiÁu ng°Ýi ViÇt Nam yêu n°Ûc ã bË chém §u vì nhïng nguyên cÛ nh¹ h¡n nhïng viÇc ông NguyÅn ã làm. M·c d§u nguy hiÃm, ông NguyÅn v«n muÑn trß vÁ ViÇt Nam. Bây giÝ ông NguyÅn t¡m hiÃu cách tÕ chéc và tuyên truyÁn. Có thà nói là ông NguyÅn suÑt ngày ngh) tÛi tÕ quÑc, và suÑt êm m¡ ¿n tÕ quÑc mình. Theo lÇ th°Ýng, chiÁu thé b£y, nhïng Óng chí Sê nê ga le, Ma-rÑc, An giê ri, Man gát v.v. ¿n toà báo Ng°Ýi cùng khÕ Ã th£o lu­n vÁ nhïng bài vi¿t cho sÑ báo sau. Ngày hôm ¥y, hÍ th¥y toà báo óng cía. HÍ gõ cía. Không th¥y tr£ lÝi. Ng°Ýi ta b¯t §u ng¡c nhiên và bàn b¡c. "Có l½ ông NguyÅn Ñm chng?" "Không, n¿u ông Ñm thì ông ã báo cho chúng ta bi¿t." "Ho·c bË b¯t chng?" "Không thÃ. Chúng nó không dám làm nh° thÃ ß Pa ri." "Có l½ ông b­n i viÇc gì!" "Ông NguyÅn s½ à l¡i cho chúng ta mÙt chï." "Ông NguyÅn th°Ýng làm nh° th¿." "Nh° v­y chúng ta ãi mÙt lát." "Không c§n. Chúng ta ¿n nhà ông B. Chúng ta s½ trß l¡i sau." Ông B là mÙt lu­t s° ng°Ýi ng ti. Ông NguyÅn th°Ýng ¿n nhà ông. Bà vã ông coi ông NguyÅn nh° anh em. Ông NguyÅn r¥t yêu hai éa con ông, mÙt cháu gái tám tuÕi và mÙt cháu trai bÑn tuÕi, cing °ãc chúng r¥t m¿n. Nhïng ng°Ýi b¡n g·p ông B. Trong phòng khách cùng vã và con. Hai vã chÓng có v» buÓn. Hai éa tr» khóc. "Gì th¿?" - Nhïng ng°Ýi b¡n hÏi ông B. Bà B. G¡t n°Ûc m¯t chÉ m£nh gi¥y g¥p à trên bàn và nói: "Các b¡n Íc i s½ bi¿t." Nhïng ng°Ýi b¡n vÙi vã quây quanh bàn. Bác s) R. Ng°Ýi Ma-rÑc c§m béc th° và nói ngay: "Th° NguyÅn, tôi bi¿t nét chï cça ông ta", và ông Íc to, trong khi mÍi ng°Ýi h¿t séc chú ý l¯ng nghe: "Các b¡n thân m¿n, Bao lâu nay chúng ta làm viÇc vÛi nhau. M·c d§u chúng ta là nhïng ng°Ýi khác giÑng, khác n°Ûc, khác tôn giáo, chúng ta ã thân yêu nhau nh° anh em. Chúng ta cùng chËu chung mÙt n×i au khÕ: Sñ b¡o ng°ãc cça ch¿ Ù thñc dân. Chúng ta ¥u tranh vì mÙt lý t°ßng chung: gi£i phóng Óng bào chúng ta và giành Ùc l­p cho TÕ quÑc chúng ta. Trong cuÙc chi¿n ¥u cça chúng ta, chúng ta không cô Ùc vì chúng ta có t¥t c£ dân tÙc cça chúng ta çng hÙ và vì nhïng ng°Ýi Pháp dân chç, nhïng ng°Ýi Pháp chân thành, éng bên c¡nh chúng ta. Công viÇc chung cça chúng ta "HÙi Liên hiÇp thuÙc Ëa" và tÝ báo Ng°Ýi cùng khÕ ã có nhïng k¿t qu£ tÑt. Nó ã làm cho n°Ûc Pháp, n°Ûc Pháp chân chính bi¿t rõ nhïng viÇc x£y ra trong các thuÙc Ëa. Làm cho n°Ûc Pháp hiÃu rõ bÍn cá m­p thñc dân ã lãi dång tên tuÕi và danh dñ cça n°Ûc Pháp à gây nên nhïng tÙi ác không thà t°ßng t°ãng °ãc. Nó ã théc tÉnh Óng bào chúng ta nh­n rõ n°Ûc Pháp, n°Ûc Pháp tñ do bình ³ng và bác ái. Nh°ng chúng ta còn ph£i làm nhiÁu h¡n. Chúng ta ph£i làm gì? Chúng ta không thà ·t v¥n Á ¥y mÙt cách máy móc. iÁu ó tuó hoàn c£nh cça m×i dân tÙc chúng ta. Ñi vÛi tôi, câu tr£ lÝi ã rõ ràng: trß vÁ n°Ûc, i vào qu§n chúng, théc tÉnh hÍ, tÕ chéc hÍ, oàn k¿t hÍ, hu¥n luyÇn hÍ, °a hÍ ra ¥u tranh giành, tñ do, Ùc l­p. Có l½ mÙt vài ng°Ýi trong các b¡n cing ph£i và có thà làm nh° tôi. Còn các b¡n khác thì ti¿p tåc công viÇc hiÇn thÝi cça chúng ta: cçng cÑ "HÙi Liên HiÇp thuÙc Ëa" và phát triÃn tÝ báo Ng°Ýi cùng khÕ cça chúng ta. Các b¡n thân m¿n, Tôi të giã các b¡n. Tôi xa các b¡n, nh°ng lòng tôi luôn luôn g§n các b¡n. Các b¡n tha l×i cho tôi không hôn các b¡n tr°Ûc khi i. Các b¡n bi¿t r±ng tôi bË theo dõi ráo ri¿t. Khi các b¡n °ãc th° này, NguyÅn cça các b¡n ít nh¥t cing ã xa n°Ûc Pháp hai m°¡i bÑn giÝ rÓi. ¡i, ng°Ýi Óng h°¡ng cça tôi, s½ giao l¡i cho ông B. Chìa khoá cça toà báo, gi¥y tÝ và tài liÇu cça HÙi và cça tÝ báo; cing nh° quù cça tÝ báo. Tôi ã tr£ tiÁn thuê nhà cho toà báo ¿n cuÑi nm. TiÁn in cing ã thanh toán. Chúng ta không m¯c nã ai. SÕ th° viÇn Ã ß trong ngn kéo bên ph£i. Sách cho m°ãn ã l¥y vÁ, trë nhïng sách cho nhïng hÙi viên i nghÉ m°ãn. Nói tóm l¡i, các viÇc Áu âu vào ¥y tr°Ûc khi tôi i. Tôi s½ vi¿t th° cho các b¡n. Nh°ng tôi không dám héa vÛi các b¡n, vì không ph£i dÅ vi¿t th° khi ng°Ýi ta ho¡t Ùng bí m­t. Dù tôi có vi¿t th° cho các b¡n hay không, các b¡n hãy tin ch¯c r±ng lòng tôi luôn luôn yêu các b¡n. NhÝ các b¡n b¯t tay nhïng ng°Ýi Pháp cça chúng ta. Bây giÝ, mÙt vài lÝi vÛi cháu trai và cháu gái. Các cháu r¥t yêu chú và chú cing r¥t yêu các cháu, ph£i không các cháu? Chú s½ nói vÛi nhïng ng°Ýi b¡n nhÏ ViÇt Nam là các cháu r¥t ngoan. Chú s½ thay m·t các cháu b¯t tay các b¡n nhÏ ViÇt Nam. Có l½ r¥t lâu, các cháu s½ không °ãc th¥y chú NguyÅn, không °ãc leo lên ùi, lên l°ng chú nh° các cháu th°Ýng làm. Và cing r¥t lâu chú s½ không th¥y cô A lít x¡ (Alice) và c­u Pôn (Paul) cça chú. Khi chú cháu mình g·p nhau, có l½ chú ã già, các cháu ã lÛn b±ng ba má. iÁu ó không ng¡i gì. Chú s½ luôn luôn nhÛ ¿n các cháu. Các cháu luôn luôn v«n là cô bé A lít x¡ và c­u bé Pôn thân yêu cça chú. Các cháu ngoan. HÍc thuÙc bài. Vâng lÝi cha m¹. ëng ánh con chó nhÏ Ma ri uýt (Marius) cça các cháu. Khi các cháu ã h¡i lÛn, các cháu s½ ¥u tranh cho TÕ quÑc cça các cháu cing nh° ba má, chú NguyÅn và nhïng chú khác. Các cháu nhÏ thân yêu cça chú, chú hôn các cháu r¥t kêu. Các cháu hôn m¹ hÙ chú. CHÚ NGUYÄN Bác s) R. Ngëng Íc. MÍi ng°Ýi nhìn nhau không nói. Còn bé Pôn phá tan c£nh im l·ng hÏi m¹: "Chú NguyÅn i âu hß m¹?" "Khi nào chú ¥y trß l¡i hß m¹?" Cô bé A lít x¡ hÏi theo. "Chú ¥y s½ trß l¡i khi nào n°Ûc chú Ùc l­p"  Bà B. Tr£ lÝi và ôm ch·t l¥y hai con. Th¿ là mÙt l§n nïa ông NguyÅn biÇt tích. MÙt l§n nïa chúng tôi m¥t khâu chuyÁn. MÙt câu châm ngôn Trung QuÑc nói: "MÙt nhà ho¡ s) v½ giÏi không bao giÝ v½ nguyên c£ mÙt con rÓng, mà v½ con rÓng khi ©n khi hiÇn giïa nhïng ám mây". Chúng tôi không ph£i là nhïng nhà ho¡ s) có tài. Chúng tôi không à nhïng ám mây trong tiÃu sí cça HÓ Chç tËch, nh°ng ¿n ây thì chúng tôi ph£i thú th­t r±ng ã m¥t mÑi câu chuyÇn. May thay l§n này, khâu chuyÁn thi¿u không lâu. ChÉ trong thÝi gian ng¯n, mÙt ng°Ýi b¡n Pháp ã kà cho chúng tôi nghe nh° sau: Tuy¿t xuÑng nhiÁu, phç mÙt lÛp dày trên chi¿c tàu Xô-vi¿t tên là X& , chi¿c tàu vëa th£ neo tr°Ûc cía biÃn Lê nin-gÝ-rát. VË thuyÁn tr°ßng °a cho mÙt ng°Ýi Á ông tr» tuÕi mÙt bÙ áo qu§n lông và vëa nói vëa c°Ýi: "Anh t¡m dùng, s½ tr£ l¡i tôi khi nào anh không c§n ¿n nïa." Ng°Ýi Á ông tr» tuÕi c£m ¡n, m·c áo qu§n ¥m và ãi. Hai ng°Ýi thu÷ thç tr» ti¿n ¿n và nói vÛi ng°Ýi Á ông: "N¿u anh cho phép, chúng tôi °a anh ¿n trå sß." Ng°Ýi Á ông b¯t tay các cán bÙ và thu÷ thç trên tàu. ¿n trå sß thì mÙt cán bÙ ra ti¿p, mÝi ngÓi, mÝi mÙt i¿u thuÑc lá Nga, dài b±ng hai ngón tay, và nói: "Xin Óng chí cho bi¿t tên." "Tôi là NguyÅn." "Óng chí muÑn i âu?" "Tôi muÑn ¿n ây, ¿n Nga." "¿n có viÇc gì, Óng chí vui lòng cho bi¿t?" "à g·p Óng chí Lê nin." "R¥t áng ti¿c không thà g·p Óng chí Lê nin, vì Ng°Ýi vëa mÛi m¥t hôm kia"  ng°Ýi cán bÙ vëa nói vëa lau n°Ûc m¯t. "TrÝi ¡i! Óng chí Lê nin m¥t rÓi sao?" Ông NguyÅn síng sÑt và vô cùng c£m Ùng. Ng°Ýi cán bÙ hÏi ti¿p: "Theo lÝi thuyÁn tr°ßng, Óng chí i tàu& không có gi¥y phép?" "úng, tôi bí m­t." "Và Óng chí cing không có gi¥y tÝ gì c£?" "Không." "Óng chí có bi¿t ai ß ây không?" "Þ Pa ri, tôi co bi¿t nhïng sinh viên ng°Ýi Nga Mi kai-lÑp sky (Mikailovsky), Pê tô rô (Pétoro) v.v." "Tôi muÑn nói mÙt ng°Ýi nào hiÇn nay ß Nga?" "Tôi bi¿t m¥y Óng chí Pháp hiÇn nay ß M¡c t° khoa." "Nhïng Óng chí nào?" "Óng chí Ca sanh và Óng chí Cu tuya ri ê." "Óng chí quen hai Óng chí ¥y không?" "Có." "Óng chí muÑn vi¿t th° cho hÍ không?" "Tôi r¥t muÑn." "Th¿ Óng chí vi¿t th° i, tôi s½ chuyÃn." Ông NguyÅn vi¿t th°, và °a cho ng°Ýi cán bÙ. Ng°Ýi cán bÙ nói: "Cám ¡n! Bây giÝ tôi s½ d«n Óng chí ¿n khách s¡n. Óng chí s½ ß ¥y chÝ th° tr£ lÝi." * Ông NguyÅn °ãc d«n ¿n khách s¡n QuÑc t¿. Þ ây ông NguyÅn °ãc n ngç tí t¿, m·c d§u lúc b¥y giÝ n°Ûc Nga còn thi¿u thÑn mÍi thé. Sau nhïng ngày i tàu sóng gió, ông NguyÅn r¥t b±ng lòng °ãc ß mÙt cn phòng rÙng rãi, n uÑng §y ç, sách báo không thi¿u. Ông NguyÅn b¯t §u hÍc ti¿ng Nga. Hai ngày sau, mÙt ng°Ýi Pháp tr» tuÕi - Pôn - ¿n tìm ông NguyÅn. ây là mÙt ng°Ýi b¡n thân cça ông NguyÅn. Vëa th¥y nhau, hai ng°Ýi ôm quàng l¥y nhau và hôn nhau. "Anh ¥y °?"  Pôn hÏi. "Vâng tôi ây", ông NguyÅn tr£ lÝi. "Anh làm th¿ nào mà ¿n ây °ãc?" "Nh° th°Ýng lÇ thôi, b±ng cách bí m­t." "Anh ¿n ây vào lúc ang buÓn. Lê nin v) ¡i vëa mÛi m¥t." Hai ng°Ýi b¡n im l·ng mÙt lát, buÓn r§u. RÓi Pôn nói ti¿p: "Anh th¥y xé này th¿ nào?" "Tôi th¥y r¥t rét. Ngoài ra không bi¿t chuyÇn gì khác, vì tôi héa vÛi ng°Ýi cán bÙ là không ra khÏi khách s¡n." "À! úng th¿, ß ây r¥t nghiêm ng·t, vì có nhiÁu do thám ngo¡i quÑc tìm cách lÍt vào n°Ûc này." "Còn anh, Pôn, anh làm gì ß ây?" "Suýt nïa tôi quên nói cho anh bi¿t nhiÇm vå cça tôi. Chính bác Ca sanh ã b£o tôi ¿n ây xem có úng anh không, và °a anh ¿n M¡c t° khoa." "Th¿ thì chúng ta i ngay. Tôi không muÑn m¥t nhiÁu thì giÝ ß khách s¡n này m·c d§u thËt rán và thuÑc lá r¥t ngon." "Gavaris po rutski?" (Anh bi¿t nói ti¿ng Nga rÓi sao?) "a!" (Vâng) Hai ng°Ýi cùng c°Ýi và v× ùi nhau. Pôn éng d­y và nói: "°ãc, tôi i gi£i quy¿t viÇc anh. N¿u mÍi viÇc xong xuôi, có thà ngay chiÁu nay chúng ta lên tàu." M¡c t° khoa, °ãc nhiÁu ng°Ýi yêu và cing nhiÁu k» ghét, cách Lê nin-gÝ-rát sáu trm cây sÑ. M¡c t° khoa ß trên bÝ sông Mátxc¡va. Chính ß ây nm 1812, Napôlêông vëa là ng°Ýi th¯ng tr­n vëa là k» b¡i tr­n. Th¯ng tr­n vì Napôlêông ã chi¿m °ãc thành phÑ, b¡i tr­n vì nhân dân M¡c t° khoa ã quy¿t tâm hy sinh t¥t c£, tñ tay Ñt cháy thành phÑ, lía ã uÕi Napôlêông; rét, ói và du kích ã tiêu diÇt ¡i quân cça Napôlêông. Hy sinh thành phÑ lÛn cça mình, thñc hiÇn chi¿n thu­t tiêu thÕ, nhân dân M¡c t° khoa ã quy¿t tâm hy sinh t¥t c£, tñ tay Ñt cháy thành phÑ, lía ã uÕi Napôlêông; rét, ói và du kích ã tiêu diÇt ¡i quân cça Napôlêông. Hy sinh thành phÑ lÛn cça mình, thñc hiÇn chi¿n thu­t tiêu thÕ, nhân dân M¡c t° khoa ã th¯ng Napôlêông. ây là mÙt thành phÑ theo kiÃu Mông CÕ, hoàn toàn khác h³n nhïng thành phÑ ß châu Âu. KÝ-rem lanh ß trên mÙt ngÍn Ói, bên bÝ sông Matxc¡va, giïa thành phÑ M¡c t° khoa. Chung quanh có thành bao bÍc, ß giïa nhïng tháp chuông lóng lánh ánh m·t trÝi và iÇn KÝ-rem lanh cía m¡ vàng, kh£m ngÍc. Tr°Ûc kia vua chúa ß ây, Bây giÝ nhïng lãnh tå n°Ûc Nga chÉ ß trong nhïng nhà t§m th°Ýng. Còn KÝ-rem lanh à làm phòng hÙi nghË. MuÑn ¿n thm KÝ-rem lanh, ph£i có gi¥y phép ·c biÇt. MÙ Lê nin dña vào thành KÝ-rem lanh, quay m·t ra phía HÓng tr°Ýng v) ¡i. MÙ xây b±ng c©m th¡ch en. Lê nin n±m trong mÙt quan tài b±ng pha lê nh° mÙt ng°Ýi ang ngç; suÑt ngày, tëng oàn nhân dân ¿n vi¿ng mÙ cça vË lãnh tå kính m¿n. Và khi b°Ûc ra, ng°Ýi nào cing r°ng r°ng n°Ûc m¯t. Có nhïng k» cho n°Ûc Nga là mÙt Ëa ngåc. Có nhïng ng°Ýi thì b£o n°Ûc Nga là mÙt thiên °Ýng. Ñi vÛi ông NguyÅn, n°Ûc Nga nh¥t Ënh không ph£i là mÙt Ëa ngåc, nh°ng lúc b¥y giÝ cing ch°a ph£i là mÙt thiên °Ýng mà là mÙt n°Ûc ang xây dñng có nhiÁu °u iÃm, nh°ng t¥t nhiên ch°a kËp sía chïa h¿t nhïng khuy¿t iÃm. ây ó, ng°Ýi ta còn th¥y nhïng v¿t th°¡ng do chi¿n tranh à l¡i nh° nhïng c£nh tr» mÓ côi, thi¿u nhà ß, thi¿u l°¡ng thñc, v.v. Song nhïng v¿t th°¡ng ang °ãc hàn g¯n d§n d§n. Kh¯p n¡i, ng°Ýi ta ph¥n khßi, hy sinh, hng hái làm viÇc. Vëa xem xét vëa nghiên céu n°Ûc Nga, ông NguyÅn không quên ây là mÙt n°Ûc ã tr£i bÑn nm chi¿n tranh th¿ giÛi và mÙt nm nÙi chi¿n, nhïng cuÙc chi¿n tranh ã làm tÕn th°¡ng ¿n t­n c¡ sß. Ông NguyÅn cing không quên so sánh n°Ûc Nga mà cuÙc cách m¡ng ang ti¿n tÛi vÛi n°Ûc ViÇt Nam bË nô lÇ ã m¥y m°¡i nm. Ông chú ý nh¥t ¿n ch¿ Ù xã hÙi cça n°Ûc Nga. Þ ây mÍi ng°Ýi ra séc hÍc t­p, nghiên céu à ti¿n bÙ. Chính phç thì giúp á khuy¿n khích nhân dân hÍc t­p. Þ âu cing th¥y tr°Ýng hÍc. Các nhà máy Áu có lÛp hÍc, ß ây con em thã thuyÁn có thà hÍc nghÁ, thã không lành nghÁ có thà hÍc à trß thành lành nghÁ, thã lành nghÁ có thà hÍc à trß nên kù s°. Nh° th¿ nhà máy tñ ào t¡o l¥y cán bÙ chuyên môn cça mình. ây là mônt ch¿ Ù r¥t hay. Trong nhïng nông tr°Ýng t­p thÃ, tính ch¥t ng°Ýi nông dân Nga khác vÛi nông dân các n°Ûc: vÁ pháp lu­t ruÙng ¥t là cça nhà n°Ûc nh°ng thñc t¿ do nông dân sí dång. Chính phç cho nhïng nông tr°Ýng t­p thà m°ãn máy cày. Trong nông tr°Ýng t­p thÃ, mÍi làm chung và chia s£n ph©m theo công làm cça m×i ng°Ýi. Có mÙt sÑ nông tr°Ýng t­p thà r¥t giàu, mà ng°Ýi ta gÍi là nông tr°Ýng triÇu phú. Nhïng nông tr°Ýng này có tr°Ýng hÍc s¡ c¥p và trung c¥p, th° viÇn, nhà chi¿u bóng, sân v­n Ùng, nhà th°¡ng, phòng nghiên céu nông nghiÇp, n¡i chïa máy móc v.v. Nhïng nông tr°Ýng này ã bi¿n thành nhïng thành phÑ nhÏ. Nhïng ng°Ýi Ñm au °ãc sn sóc không m¥t tiÁn, ây cing là mÙt iÁu ông NguyÅn h¿t séc phåc. Và ông ngh) ¿n nhïng Óng bào áng th°¡ng cça mình, au Ñm không có tiÁn thuÑc. Thñc dân Pháp khoe khoang ã tÕ chéc nhïng nhà th°¡ng. Th­t ra m×i tÉnh lõ mÛi có mÙt nhà th°¡ng, mà không bao giÝ chïa cho nhïng ng°Ýi không có tiÁn. Þ ông D°¡ng, ng°Ýi ta tính h¡n m°Ýi v¡n ng°Ýi mÛi có mÙt th§y thuÑc. Vì ông NguyÅn r¥t yêu tr» con nên ông nghiên céu kù v¥n Á nhi Óng ß Nga. Lúc mÛi », m×i éa tr» °ãc giúp tiÁn may qu§n áo, °ãc uÑng sïa lÍc trong chín tháng không m¥t tiÁn. M×i tu§n th§y thuÑc ¿n thm nhiÁu l§n. Ng°Ýi m¹ °ãc nghÉ hai tháng tr°Ûc và sau khi sinh », v«n °ãc l°¡ng. M×i nhà máy có mÙt ch× nuôi tr» do nhïng th§y thuÑc và nï y tá trông nom. Ng°Ýi m¹ làm thã cé vài giÝ l¡i °ãc nghÉ viÇc trong m°Ýi lm phút à cho con bú. Nhïng éa tr» ngoài chín tháng có thà gíi ß nhïng v°Ýn tr», có th¥y thuÑc chm sóc. BuÕi sáng, khi éa tr» ¿n, th§y thuÑc khám và cân. RÓi nï y tá t¯m cho nó và b­n áo qu§n s¡ch s½ cça v°Ýn tr». Khi mÛi ¿n và hai giÝ chiÁu nó °ãc uÑng sïa, m°Ýi giÝ sáng và bÑn giÝ chiÁu °ãc n c¡m. M×i éa tr» có mÙt cái gi°Ýng nhÏ Ã nghÉ tr°a të m°Ýi mÙt giÝ ¿n mÙt giÝ chiÁu. Có nhïng bàn gh¿ và Ó dùng nhÏ hãp vÛi tr» em. Trang hoàng thì có nhïng ch­u hoa và nhïng béc tranh vui v» thú v­t chim chóc, cây cÑi ho·c nhïng chuyÇn tr» em. T¥t c£ Ó ch¡i Áu do v°Ýn tr» cung c¥p. Tr» em ngoài bÑn tuÕi, b¯t §u hÍc ¿m và hÍc nhïng chï cái vÛi nhïng Ó ch¡i. Ví då ¿m bàn n, chúng vëa chia nhïng n)a nho nhÏ ho·c nhïng cái bát nhÏ cho các bàn vëa ¿m mÙt, hai, ba, bÑn v.v. Có nhïng khÑi g× nho nhÏ s¡n nhiÁu màu và có nhiÁu chï vëa là Ó ch¡i vëa là sách hÍc. Tr» em lÛn tuÕi h¡n có nhïng Ó ch¡i khác. Chúng có ç Ó Ã hÍc v½, hÍc n·n. Có mÙt m£nh v°Ýn con à t­p trÓng trÍt. Tr» em °ãc tñ do làm theo ý thích cça chúng. ChÉ khi nào éa tr» ã làm xong ho·c ch¡i xong, lúc b¥y giÝ các ng°Ýi phå trách mÛi phê bình ho·c gãi ý. Ng°Ýi ta khuyên b£o tr», không bao giÝ m¯ng ho·c ph¡t và tr» em luôn luôn ngoan. NhÝ sñ sn sóc nh° th¿, tr» em lÛn lên t°¡i ¹p nh° hoa hÓng mùa xuân. H¿t giÝ làm viÇc, cha m¹ ¿n tìm con. Th°Ýng th°Ýng các em muÑn ß l¡i v°Ýn tr», không thích vÁ nhà. Có thà gíi tr» vào v°Ýn tr» cho ¿n tám tuÕi, tr» em b¯t §u i hÍc. HÍc sinh m×i buÕi sáng °ãc mÙt bïa n uÑng không m¥t tiÁn. Ngoài tr°Ýng hÍc, thì có Ùi thi¿u nhi chm sóc các em. Các thành phÑ lÛn Áu có cung vn hoá cça thi¿u nhi. ây là mÙt lâu ài rÙng lÛn, có ç các thé à cho tr» có thà vëa ch¡i vëa hÍc. Þ ây có vn ch°¡ng, nh¡c, thiên vn, hoá hÍc, nhà hát, trò ch¡i, v.v. cho ¿n c£ tàu iÇn, ô tô và xe lía. M×i mÙt thé ó Áu do mÙt nhà chuyên môn gi£ng gi£ cho tr» em. K¿t qu£ cça lÑi giáo dåc tñ do này r¥t tÑt. Ví då: MÙt em m°Ýi hai tuÕi ã tñ mình làm °ãc mÙt máy vô tuy¿n iÇn tí xíu có thà à trong hÙp diêm, em khác m°Ýi b£y tuÕi ã giúp °ãc viÇc cho ài thiên vn M¡c t° khoa. Þ cía biÃn Ô-ét xa, có m¥y chi¿c tàu nhÏ mà nhân viên të ng°Ýi chÉ huy cho ¿n ng°Ýi c§m lái Áu là các em thi¿u nhi. Trong mÙt thành phÑ khác, có mÙt °Ýng xe lía dài nm cây sÑ cça thi¿u nhi do thi¿u nhi iÁu khiÃn. Các thành phÑ Áu có th° viÇn và hàng sách ·c biÇt cho tr» em. Thi¿u nhi có mÙt tÝ báo riêng. TÝ Sñ th­t thi¿u nhi ß M¡c t° khoa có mÙt sÑ lÛn biên t­p viên và thông tin viên tr» em vÛi Ù mÙt triÇu b¡n Íc nhÏ. Nhïng tr» em ·c biÇt có thiên tài °ãc chính phç giúp á. Ví då: Chính phç ã giao cho nhïng giáo s° âm nh¡c phå trách nm tr» em có khi¿u âm nh¡c. Trong cuÙc thi âm nh¡c quÑc t¿ ß thç ô n°Ûc BÉ, nhïng em này ã °ãc gi£i th°ßng nh¥t, ba, t°, và hai gi£i khuy¿n khích. VÁ mùa hè, thi¿u nhi °ãc nghÉ mÙt tháng ß nhïng n¡i nghÉ mát ngoài biÃn ho·c trên rëng thông. Nhïng nhà nghÉ mát Áu nh° nhïng cung iÇn r¥t sang. Bïa n ngon và nhiÁu. Sau mÙt tháng ch¡i và nghÉ, các em n·ng thêm të hai ¿n bÑn ki lô. Nói tóm l¡i, cái gì tÑt nh¥t Áu à dành cho tr» em. N¿u n°Ûc Nga ch°a ph£i là mÙt thiên °Ýng cho t¥t c£ mÍi ng°Ýi, thì n°Ûc Nga ã là mÙt thiên °Ýng cça tr» con. Vì v­y sñ sinh » tng lên r¥t mau và n¡n ch¿t yÃu gi£m xuÑng r¥t th¥p. Thiên °Ýng cça tr» em này không làm cho ông NguyÅn quên tÕ quÑc ViÇt Nam. Trái l¡i ông càng ngh) nhiÁu h¡n ¿n tr» em n°Ûc nhà. Ông cing muÑn làm cho chúng sung s°Ûng, m¡nh khÏe nh° nhïng tr» em Nga. Ông nhÛ l¡i mÙt hôm. Xa rô (Sarraut), bÙ tr°ßng BÙ ThuÙc Ëa Pháp ã nói vÛi ông: "N°Ûc Pháp r¥t khoan hÓng. N°Ûc Pháp r¥t muÑn làm nhïng viÇc c£i cách. Nh°ng n°Ûc Pháp s½ không tha thé nhïng ng°Ýi nào të Pa ri ¿n M¡c t°-khoa, të M¡c t° khoa ¿n Qu£ng Châu và të Qu£ng Châu ¿n ông D°¡ng (y vëa nói vëa l¥y ngón tay v½ mÙt b£n Ëa Ó trên m·t bàn) ki¿m cách gây nên nhïng sñ rÑi lo¡n". M·c d§u nhïng lÝi do¡ d«m cça Xa rô, ông NguyÅn v«n tìm °Ýng qua Trung QuÑc à vÁ n°Ûc. Måc ích cça ông trß vÁ n°Ûc là à truyÁn bá lý tr°ßng mà ông ã hÍc ß Pháp: tñ do, bình ³ng, bác ái. * Bây giÝ ông NguyÅn ß Trung QuÑc, ông b¯t §u i bán thuÑc lá và bán báo à sÑng. Khi mÛi ¿n, ông NguyÅn còn c£m th¥y ti¿ng vang cça mÙt viÇc x£y ra ß Qu£ng Châu. M¥y tháng tr°Ûc ây, mÙt thanh niên cách m¡ng ViÇt Nam, Ph¡m HÓng Thái, ã ném mÙt qu£ bom vào Méc lanh ¿n Sa DiÇn, mÙt tô giÛi quÑc t¿ g§n Qu£ng Châu. Méc lanh thoát ch¿t. Nh°ng liÇt s) Ph¡m HÓng Thái ph£i tñ v«n trên sông Châu Giang. ViÇc ó tuy nhÏ, nh°ng nó báo hiÇu b¯t §u thÝi ¡i ¥u tranh dân tÙc, nh° chim én nhÏ báo hiÇu mùa xuân. Sau ¡i chi¿n th¿ giÛi l§n thé nh¥t, thñc dân Pháp càng ra séc bóc lÙt ông D°¡ng. Ch°¡ng trình bóc lÙt này °ãc dñ tính t÷ mÉ trong quyÃn sách cça An be Xa rô (Albert Sarraut): Khai thác thuÙc Ëa. Toàn thà nhân dân au khÕ vì sñ bóc lÙt ó. Thu¿ má và t¡p dËch tng lên. RuÙng ¥t cça nhiÁu làng bË bÍn chç Ón iÁn Pháp chi¿m o¡t. Pháp thi hành chính sách gây n¡n ói à làm cho nông dân b§n cùng. Giai c¥p t° s£n và giai c¥p tiÃu t° s£n ViÇt Nam bË ngh¹t thß vì sñ áp béc n·ng nÁ cça t° b£n thuÙc Ëa. MÙt giai c¥p thã thuyÁn mÛi ra Ýi. Të 1862, ti¿ng súng kíp cça Ùi quân C§n V°¡ng chÑng vÛi ¡i bác cça bÍn xâm l°ãc Pháp, cuÙc chi¿n ¥u ó v«n ti¿p tåc. Nó ti¿p tåc nm 1885 d°Ûi sñ lãnh ¡o cça cå Phan ình Phùng, nm 1887 d°Ûi sñ lãnh ¡o cça cå Hoàng Hoa Thám, nm 1917 d°Ûi sñ lãnh ¡o cça ông L°¡ng NgÍc Quy¿n và nhiÁu nhà chí s) khác, có mÙt lúc t¡m yên sau ¡i chi¿n l§n thé nh¥t. Và bây giÝ ti¿ng bom cça Ph¡m HÓng Thái ã nhóm l¡i ngÍn lía chi¿n ¥u. Trung QuÑc cing bË các t­p oàn quân phiÇt chia s» bÍn này °ãc ¿ quÑc giúp á. Nh°ng lòng yêu n°Ûc cça nhân dân Trung QuÑc b¯t §u théc tÉnh. LÝi kêu gÍi cça bác s) Tôn D­t Tiên b¯t §u truyÁn bá. MÙt phong trào dân tÙc v) ¡i b¯t §u. Tr°Ûc h¿t là cuÙc ¥u tranh chÑng Nh­t, liên hãp t¥t c£ các giai c¥p trong n°Ûc. Sau ó là sñ t©y chay Anh ß H°¡ng C£ng do công nhân phát Ùng. RÓi ¿n Ùi quân B¯c ph¡t chÑng bÍn quân phiÇt à thÑng nh¥t Trung Hoa, do bác s) Tôn D­t Tiên và nhïng ng°Ýi Óng chí cça ông lãnh ¡o. Ông NguyÅn tìm vào cuÙc v­n Ùng này. Íc qu£ng cáo trên tÝ Qu£ng Châu nh­t báo, ông tìm ¿n làm phiên dËch cho ông Bô rô in, cÑ v¥n chính trË cça bác s) Tôn D­t Tiên và cça chính phç Qu£ng Châu. Ông dËch nhïng tÝ báo Trung QuÑc ra ti¿ng Anh. Ông à h¿t tâm lñc nghiên céu chính trË Trung QuÑc. Ba nguyên t¯c cça bác s) Tôn D­t Tiên là: Dân tÙc Ùc l­p Dân quyÁn tñ do Dân sinh h¡nh phúc Vëa nghiên céu làm viÇc à sÑng, ông NguyÅn v«n ra séc làm viÇc cho tÕ quÑc mình. Ông b¯t §u tÕ chéc Óng bào ViÇt kiÁu ß Trung QuÑc. TÕ chéc này gÍi là "HÙi ViÇt Nam Thanh niên cách m¡ng Óng chí". à tuyên truyÁn, ông xu¥t b£n mÙt tÝ tu§n báo: Thanh niên. °ãc sñ cÙng tác cça £ng CÙng s£n Trung QuÑc, ông NguyÅn tÕ chéc "HÙi Liên hiÇp các dân tÙc bË áp béc Á-ông". Trong tÕ chéc này, có ng°Ýi ViÇt Nam, ng°Ýi TriÁu Tiên, ng°Ýi Inônêxia v.v. oàn thà này giÑng "HÙi liên hiÇp thuÙc Ëa" mà ông NguyÅn ã tÕ chéc ß Pa ri. °ãc sñ cÙng tác cça £ng CÙng s£n Trung QuÑc, quân Ùi cách m¡ng cça bác s) Tôn D­t Tiên i të th¯ng lãi này ¿n th¯ng lãi khác. BÍn quân phiÇt l§n l°ãt bË ánh b¡i. Trong mÙt thÝi gian ng¯n, chính quyÁn QuÑc dân £ng Qu£ng Châu ã lan rÙng kh¯p nía Trung QuÑc. Ho¡t Ùng cça "HÙi ViÇt Nam Thanh niên cách m¡ng Óng chí" b¯t §u lan vào trong n°Ûc. Thñc dân Pháp gián ti¿p giúp á r¥t nhiÁu. Vì sao v­y? Trong khi tài liÇu và báo chí cça ông NguyÅn bí m­t lÍt vào n°Ûc r¥t khó khn, thì bÍn thñc dân làm to chuyÇn à yêu c§u àn áp. ó là mÙt qu£ng cáo r¥t tÑt cho công viÇc cça ông, làm cho Óng bào chú ý, làm cho hÍ càng thích °ãc nghe tuyên truyÁn cách m¡ng. H¡n nïa, thñc dân Pháp ã ph¡m mÙt sai l§m là b¯t nhà lão s) yêu n°Ûc Phan BÙi Châu, lúc b¥y giÝ ß Trung QuÑc, và muÑn k¿t án tí hình cå Phan. T¥t c£ nhân dân ViÇt Nam nÕi d­y chÑng l¡i vå án này và yêu c§u th£ cå Phan. Ch°a bao giÝ có mÙt phong trào qu§n chúng rÙng rãi nh° v­y. §y là mÙt dËp tÑt cho ông NguyÅn tuyên truyÁn chç ngh)a yêu n°Ûc. MuÑn ru ngç và lung l¡c ng°Ýi ViÇt Nam, thñc dân Pháp cí Va ren (Alexandre Varenne), £ng viên £ng Xã hÙi Pháp làm toàn quyÁn ông D°¡ng. Lúc §u, mÙt sÑ ng°Ýi ViÇt Nam ph¥n khßi, nh¥t là mÙt sÑ thanh niên. Nh°ng Va ren ngay të §u thi hành chính sách h¿t séc ph£n Ùng. Ng°Ýi ViÇt Nam sÛm tÉnh ngÙ và vì v­y sµn sàng áp l¡i lÝi kêu gÍi cça ông NguyÅn: "MuÑn tñ gi£i phóng, ph£i trông vào lñc l°ãng cça mình". Nhà lão ái quÑc Phan Chu Trinh ß Pháp trß vÁ ViÇt Nam. VÁ °ãc mÙt nm thì cå m¥t. Të B¯c chí Nam, nhân dân ta tÕ chéc ám tang r¥t lÛn. BÍn c§m quyÁn Pháp can thiÇp c¥m nhïng cuÙc truy iÇu và b¯t bÛ nhïng thanh niên, sinh viên hng hái nh¥t trong cuÙc v­n Ùng ó. Sñ can thiÇp này ã thÕi thêm ngÍn lía yêu n°Ûc và mÙt l§n nïa giúp cho sñ tuyên truyÁn yêu n°Ûc cça ông NguyÅn và cça hÙi Thanh niên. Ông NguyÅn mß nhïng lÛp ào t¡o cán bÙ ß Qu£ng Châu. Nhïng thanh niên ViÇt Nam ph§n lÛn là hÍc sinh trÑn ra dñ nhïng lÛp này à hÍc làm cách m¡ng, hÍc cách ho¡t Ùng bí m­t. HÍc xong hÍ l¡i bí m­t vÁ n°Ûc truyÁn bá lý lu­n gi£i phóng dân tÙc, và tÕ chéc nhân dân. Thñc dân Pháp ß ông D°¡ng thù ghét phong trào cách m¡ng Trung QuÑc. HÍ sã m¥t quyÁn lãi cça hÍ trong ba tÉnh: Qu£ng ông, Qu£ng Tây và Vân Nam. Të lâu hÍ ã có tham vÍng chi¿m ba tÉnh này. §u th¿ k÷ XX, u me (Paul Doumer), toàn quyÁn ông D°¡ng ã vi¿t: "Nhïng tÉnh này ph£i là cça chúng ta. Chúng ta b¯t §u xâm l°ãc ba tÉnh ¥y b±ng kinh t¿, b±ng chính trË, và cuÑi cùng b±ng quân sñ, n¿u c§n& ". à hoàn thành k¿ ho¡ch xâm l°ãc này, thñc dân Pháp ã làm °Ýng s¯t Vân Nam - H£i Phòng, chi¿m Qu£ng Châu Loan và Sa DiÇn. Khi th¥y phong trào gi£i phóng dân tÙc phát triÃn, thñc dân Pháp h¿t séc lo sã. HÍ gÍi Ùi quân QuÑc dân £ng là "HÓng quân". Khi Ùi quân này lan ¿n g§n biên giÛi Trung - ViÇt thì thñc dân Pháp ki¿m cách ngn trß. HÍ ném bom thành phÑ Long Châu. Phong trào dân tÙc Trung QuÑc có lãi cho cuÙc v­n Ùng cách m¡ng ViÇt Nam. M·c d§u sñ kiÃm soát ch·t ch½ cça thñc dân Pháp, nhïng chi bÙ "HÙi ViÇt Nam Thanh niên cách m¡ng Óng chí" v«n °ãc thành l­p trong kh¯c n°Ûc. Nm 1927, khçng ho£ng chính trË nÕ ra trong nÙi bÙ QuÑc dân £ng. CuÙc B¯c ph¡t thu nhiÁu th¯ng lãi. Chính phç Qu£ng Châu trß thành chính phç cça toàn Trung QuÑc và dÝi ¿n Nam Kinh. QuÑc dân £ng ph£n Ùng b¯t §u khçng bÑ £ng CÙng s£n và công nông. M·c d§u ông NguyÅn chÉ chuyên chú ¿n phong trào ViÇt Nam, chính phç QuÑc dân £ng nghi ngÝ ông, và muÑn ám h¡i ông. MÙt l§n nïa ông l¡i m¥t tích. * Ông NguyÅn i âu. Không ai bi¿t. Nhïng Óng chí cça ông cing bË nghi ngÝ và bË QuÑc dân £ng b¯t bÏ tù. Chúng tôi l¡i m¥t mÑi mÙt l§n nïa& Þ Trung bÙ Xiêm, g§n sông Mê Nam, có mÙt xóm ViÇt kiÁu. ây là nhïng ng°Ýi nông dân và nhïng ng°Ýi bán hàng rong. Ng°Ýi thì c¥y lúa, trông khoai. Ng°Ýi thì i bán diêm, v£i, thuÑc men, v.v. HÍ có mÙt nhà tr°Ýng à d¡y ti¿ng Xiêm, ti¿ng ViÇt cho con em hÍ. Þ giïa phòng hÍc, trên cao treo £nh vua Xiêm. Th¥p h¡n mÙt tí, treo £nh Ph¡m HÓng Thái. Nhïng ng°Ýi ViÇt kiÁu này là nhïng ng°Ýi yêu n°Ûc. HÍ tôn kính ng°Ýi thanh niên yêu n°Ûc ã hy sinh tính m¡ng vì tÕ quÑc. M×i ngày, công viÇc xong, hÍ hÍp nhau trong sân tr°Ýng. àn ông, àn bà và tr» con ngÓi thành vòng tròn, mÙt ng°Ýi cán bÙ g§y gò, éng d­y và vÛi mÙt giÍng ch­m rãi rõ ràng, Íc cho hÍ nghe mÙt bài báo ho·c mÙt ch°¡ng sách. MÍi ng°Ýi yên l·ng nghe. Khi ng°Ýi này Íc xong, anh hÏi mÍi ã hiÃu ch°a, và anh gi£i thích nhïng iÃm ch°a °ãc rõ. BuÕi hÍp xong, hÍ hát nhïng bài ca yêu n°Ûc. Và các cå già kà chuyÇn chi¿n tranh du kích. ây là nhïng ng°Ýi du kích ã chÑng Pháp d°Ûi sñ lãnh ¡o cça cå Phan ình Phùng ho·c cå Hoàng Hoa Thám. HÍ trÑn sang Xiêm à tránh sñ b¯t bÛ cça ng°Ýi Pháp. ThÉnh tho£ng, ng°Ýi cán bÙ th°Ýng Íc sách báo l¡i i v¯ng. Vai eo bË, nh° nhïng ng°Ýi i buôn hàng rong, anh ¥y i ¿n nhïng n¡i có ViÇt kiÁu, à tuyên truyÁn và tÕ chéc. Ng°Ýi Xiêm mÙ ¡o Ph­t và r¥t hiÁn lành. ¿n tuÕi nào ó, con trai ph£i i tu ß chùa m¥y tháng. Vì v­y trong n°Ûc có hàng ngàn nhà s°. S° r¥t °ãc nhân dân kính trÍng. Và °ãc nhân dân nuôi. M×i ngày hÍ chÉ n mÙt bïa, vào m°Ýi mÙt giÝ sáng. ChË em mang c¡m ¿n chùa. S° cé viÇc n không c£m ¡n ai. HÍ chÉ c£m ¡n Ph­t tÕ. Khi s° n xong, c¡m rau còn l¡i khách qua °Ýng có thà n, cing không ph£i c£m ¡n ai. Nhïng ng°Ýi °a c¡m ¿n r¥t sung s°Ûng °ãc dËp bÑ thí. HÍ tin r±ng bÑ thí °ãc nhiÁu thì càng °ãc nhiÁu phúc éc. NhÝ th¿ mà ông NguyÅn (téc ng°Ýi cán bÙ th°Ýng gi£ng d¡y sách báo) và nhïng ng°Ýi b¡n cça ông có thà i °Ýng không tÑn tiÁn c¡m. N¿u không g·p nhïng ng°Ýi khách ói, ng°Ýi °a c¡m em mÙt ph§n c¡m théc cho chim n. Vì hÍ sã mang h¿t vÁ thì xúi qu©y. Ngoài viÇc cuÑc ¥t, i buôn, ông NguyÅn còn làm công viÇc tuyên truyÁn và tÕ chéc. "HÙi Thân ái ViÇt Nam" thành l­p, mÙt tÝ tu§n báo Thân ái °ãc xu¥t b£n. Tr°Ûc kia ß Trung QuÑc, ông NguyÅn të ph°¡ng B¯c tuyên truyÁn vÁ n°Ûc. Bây giÝ ß Xiêm, ông tuyên truyÁn vÁ n°Ûc të ph°¡ng Tây. Nhïng ho¡t Ùng cça ông, dù h¿t séc c©n th­n, cing không thà hoàn toàn giï bí m­t. Þ âu có ViÇt kiÁu là tÕ chéc tr°Ýng hÍc cho tr» em. Þ âu có tr°Ýng hÍc, là n¡i ó cha m¹ tå hÍp à nghe Íc báo và bàn b¡c công viÇc. N¡n cÝ b¡c, cãi nhau bÛt h³n, Ng°Ýi lÛn giúp nhau công viÇc. Tr» em không ng× nghËch nïa. N¡n mù chï d§n d§n thanh toán h¿t. Nói tóm l¡i có mÙt sñ thay Õi lÛn trong ViÇt kiÁu ß Xiêm. Tr°Ûc tiên, ng°Ýi Pháp nghi ngÝ, và vÁ sau chúng oán là ông NguyÅn ß âu trong vùng này nh°ng không bi¿t ích xác ß âu. Chúng cho m­t thám i tìm. Nh°ng trong bÍn m­t thám có mÙt ng°Ýi khá. Ng°Ýi này tin cho ông NguyÅn bi¿t, ông bày cho anh ta cách khai báo à làm cho bÍn Pháp tin. G·p khi nguy hiÃm quá, bË theo dõi ri¿t, ông NguyÅn ã lánh vào mÙt ngôi chùa, t¡m c¯t tóc i tu à ti¿p tåc ho¡t Ùng. Þ ây có mÙt chuyÇn áng kà l¡i: Trên bÝ sông Cíu Long vÁ phía Xiêm có mÙt sÑ khá ông ViÇt kiÁu. Ng°Ýi Pháp r¥t chú ý ¿n hÍ. Chúng ·t r¥t nhiÁu m­t thám à kiÃm soát hÍ. Khi dò °ãc nhïng ng°Ýi ViÇt Nam yêu n°Ûc, chúng báo c£nh sát Xiêm i vÛi chúng à b¯t nhïng ng°Ýi cách m¡ng. Ng°Ýi Xiêm r¥t tÑt vÛi ng°Ýi ViÇt Nam nh°ng không muÑn có sñ phiÁn phéc ngo¡i giao cho nên hÍ miÅn c°áng Ñi vÛi Pháp. Song nhïng vå b¯t bÛ này ít có k¿t qu£, nhÝ sñ giúp á cça nhân dân Xiêm. MÙt hôm mÙt ng°Ýi cán bÙ bË m­t thám uÕi, ch¡y vào mÙt nhà ViÇt kiÁu. Nhà i v¯ng chÉ còn mÙt em bé chín tuÕi, Óng chí ¥y vëa vào, thì bÍn m­t thám ­p tÛi. Em bé liÁn l¥y mÙt cái nón Ùi lên §u và °a mÙt dây thëng buÙc trâu cho ng°Ýi cán bÙ. Và r¥t th£n nhiên, em bé trách: "ã tr°a rÓi mà chú không tìm trâu, m¹ m¯ng ch¿t". Ng°Ýi cách m¡ng Ùi nón, c§m dây thëng, khoác áo t¡i, yên l·ng ra khÏi nhà qua tr°Ûc m·t bÍn m­t thám ang såc s¡o. Sau viÇc này ng°Ýi ta hÏi em bé: "Em có bi¿t ng°Ýi cán bÙ ¥y không?" "Không, em không bi¿t, nh°ng ng°Ýi ¥y giÑng mÙt chú thÉnh tho£ng ¿n nhà em và d¡y em hát." "T¡i sao em l¡i b£o chú ¥y i tìm trâu?" "Em cing không bi¿t t¡i sao. Nh°ng em sã n¿u chú ¥y ß trong b¿p s½ bË m­t thám b¯t m¥t." MÙt iÃm c§n nh¯c l¡i là kiÁu bào ta ß Xiêm luôn luôn oàn k¿t vÛi nhân dân Xiêm và tôn trÍng pháp lu­t cça n°Ûc Xiêm, cho nên °ãc ng°Ýi Xiêm yêu m¿n. * Lúc b¥y giÝ "HÙi ViÇt Nam Thanh niên cách m¡ng Óng chí" có chi bÙ kh¯p n°Ûc. NhiÁu tÕ chéc chính trË khác cing thành l­p. Þ B¯c "ViÇt Nam quÑc dân £ng" d°Ûi sñ lãnh ¡o cça ông NguyÅn Thái HÍc và NguyÅn Kh¯c Nhu, ß Trung "Tân ViÇt" d°Ûi sñ lãnh ¡o cça mÙt nhóm thanh niên trí théc dña theo chç ngh)a Tam dân cça bác s) Tôn D­t Tiên. "Tân ViÇt" là mÙt nhóm chính trË tñ do c¥p ti¿n. HÍ nh­n ra chç ngh)a cÙng s£n thì quá cao và chç ngh)a "Tam dân" cça QuÑc dân £ng thì quá th¥p. HÍ chÉ muÑn ¥u tranh gi£i phóng ViÇt Nam, theo chç ngh)a gì sau s½ hay. Nhóm này gÓm nhïng ph§n tí trí théc. HÍ r¥t hng hái, nh°ng thi¿u kinh nghiÇm chính trË. HÍ ho¡t Ùng të NghÇ An ¿n Thëa Thiên. "ViÇt Nam quÑc dân £ng" gÓm nhïng tiÃu chç, giáo hÍc, công chéc, Ùi, qu£n, phú nông v.v. Nó không có mÙt chính c°¡ng chính trË xã hÙi rõ ràng. Nó muÑn mÙt n°Ûc cÙng hoà, nh°ng thé n°Ûc cÙng hoà nào? VÛi ph°¡ng pháp gì ng°Ýi ta s½ xây dñng l¡i kinh t¿ quÑc gia? Làm th¿ nào à nâng cao méc sÑng cça nhïng t§ng lÛp lao Ùng, thã thuyÁn, nông dân và trí théc. VÁ nhïng iÁu này, ViÇt Nam quÑc dân £ng ch°a có ch°¡ng trình rõ rÇt. Bác s) Tôn D­t Tiên nói: "Công viÇc gi£i phóng nhân dân ph£i dña vào a sÑ nhân dân ngh)a là dân cày, và thã thuyÁn", nh°ng "ViÇt Nam quÑc dân £ng" hình nh° không bi¿t ¿n lñc l°ãng nhân dân. Sñ tuyên truyÁn và tÕ chéc cça £ng chÉ h¡n ch¿ trong nhïng t§ng lÛp trung gian. Ho¡t Ùng cça "ViÇt Nam quÑc dân £ng" chÉ chú trÍng tÕ chéc binh s) ViÇt Nam trong Ùi quân thuÙc Ëa Pháp, à chu©n bË b¡o Ùng. ViÇc gia nh­p £ng quá dÅ dàng thành thí bÍn ph£n Ùng dÅ chui vào £ng. M·c d§u nhïng sñ khác nhau này, c£ ba £ng nói trên Áu có mÙt iÃm chung: ¥u tranh chÑng ch¿ Ù thuÙc Ëa Pháp à giành l¡i Ùc l­p cho TÕ quÑc. Trong khi phong trào bí m­t lan rÙng, bÍn thuÙc Ëa Pháp càng ra séc àn áp. Óng thÝi chúng th³ng tay bóc lÙt, ruÙng ¥t cça nông dân bË bÍn thuÙc Ëa Pháp c°Ûp làm Ón iÁn. Hàng v¡n ng°Ýi ViÇt Nam bË b¯t ép làm công trong nhïng Ón iÁn ó. Ýi sÑng cça hÍ cñc khÕ nh° nô lÇ thuß x°a. BÍn chç Ón iÁn làm chúa trong Ón iÁn cça chúng. Chúng có quyÁn b¯t nông dân nhËn ói, bÏ tù và gi¿t ch¿t. Nhïng ng°Ýi không chËu °ãc ch¿ Ù này, bÏ trÑn, thì bË bÍn chç b¯n ch¿t. Có nhïng tên chç Ón iÁn nuôi hÕ trong rëng chung quanh Ón iÁn à ngn nông dân trÑn. NhiÁu nông dân khác bË °a i Tân £o ho·c nhïng thuÙc Ëa khác cça Pháp. Ng°Ýi i thì nhiÁu, nh°ng ng°Ýi trß vÁ thì ít. T¡i nhïng mÏ mÛi khai thác, nhïng x°ßng mÛi xây dñng, sÑ ph­n cça công nhân cing không khác gì sÑ ph­n cça nông dân trong Ón iÁn. Thu¿ má và óng góp tng thêm. Chính sách §u Ùc b±ng thuÑc phiÇn và r°ãu cÓn thêm phát triÃn. Nhân dân không có chút quyÁn tñ do nào c£, ngoài "quyÁn" nÙp thu¿, au khÕ và ch¿t chóc. à lëa bËp d° lu­n Pháp và th¿ giÛi, bÍn thuÙc Ëa tÕ chéc nhïng viÇn dân biÃu cho mÙt sÑ ít là Ëa chç phong ki¿n và t° s£n m¡i b£n hãp tác vÛi ¿ quÑc. Tr°Ûc h¿t, ¡i biÃu không do nhân dân b§u ra mà chÉ mÙt nhóm thân hào b§u ra. Sau nïa nhïng ¡i biÃu này chÉ có quyÁn thông qua ché không có quyÁn bàn cãi gì c£. CuÑi cùng thì chính phç thñc dân có quyÁn bÏ tù nhïng nghË viên nào không nghe lÝi chúng. Trò hÁ dân biÃu này không lëa bËp °ãc nhân dân ViÇt Nam. Tuy v­y, thñc dân Pháp say s°a vì nhïng món lÝi khÕng lÓ mà chúng v¡ vét °ãc. Th¥y ng°Ýi ViÇt Nam bÁ ngoài im l·ng thì chúng t°ßng hÍ ã hoàn toàn §u hàng, hÍ thi¿u lòng yêu n°Ûc. Nh°ng thñc ra chúng nó ngÓi trên ngÍn núi lía cách m¡ng mà không hay. MÙt ti¿ng nÕ khác, không vang dÙi b±ng ti¿ng bom nÕ vå toàn quyÁn Méc lanh ß Sa iÇn, nh°ng cing ã làm cho thñc dân Pháp hoang mang. MÙt sinh viên ViÇt Nam vëa b¯n tên Pháp Ba danh (Bazin), mÙt tên buôn ng°Ýi. Chính vì nó ã mÙ phu cho các Ón iÁn Pháp ß Nam bÙ và ß châu Úc. Ông NguyÅn không tán thánh nhïng hành Ùng khçng bÑ cá nhân. Ông nh­n th¥y r±ng chính sách khçng bÑ là chính sách cça nhïng ng°Ýi th¥t vÍng, cça nhïng ng°Ýi n£n chí. Trái l¡i, trong khi làm viÇc à gi£i phóng tÕ quÑc, à thay Õi mÙt ch¿ Ù, ng°Ýi ta ph£i có can £m, luôn luôn có can £m, và hy vÍng, luôn luôn hy vÍng. Ông không tán thành nhïng hành Ùng n£n chí và th¥t vÍng. Theo ý ki¿n ông, chÉ có lñc l°ãng cça toàn dân mÛi có thà gi£i phóng dân tÙc khÏi ách áp béc cça bÍn thÑng trË b¡o ng°ãc. Ché cá nhân hành Ùng thì dù cho nhïng cá nhân ¥y anh ding th¿ nào cing không i ¿n k¿t qu£. Nh°ng ông không trách Ph¡m HÓng Thái, cing không trách ng°Ýi sinh viên tr» tuÕi trên. Ng°Ýi thanh niên cm ph«n khi th¥y Óng bào bË giày xéo, th¥y TÕ quÑc bË chà ¡p, ¥y là mÙt chuyÇn r¥t tñ nhiên. N¿u th¥y v­y mà không cm ph«n mÛi là có tÙi. Cm ph«n nh°ng không tìm th¥y mÙt con °Ýng i úng, chÉ bi¿t nghe theo tình c£m mà làm, nh° ng°Ýi không bi¿t b¡i nh£y xuÑng biÃn à hòng vÛt k» ch¿t uÑi là viÇc ngây th¡. Sau vå Ba-danh, bÍn thñc dân Pháp cing không khôn ngoan h¡n. M¯c bÇnh, chúng càng làm cho bÇnh tr§m trÍng, càng khçng bÑ dân. B¯t bÛ hàng lo¡t, án tí hình, giam c§m, tra t¥n, v.v. rõ ràng ch¿ Ù thñc dân Pháp chÉ bi¿t có mÙt chính sách: gi¿t à trË. Nh°ng b¡o lñc l¡i » ra b¡o lñc. Ngoài mÙt nhóm Óng chí cça ông NguyÅn, nhïng ng°Ýi khác chÉ nghe ti¿ng mà không bi¿t ông NguyÅn là ai, ß âu. NhiÁu khi ông dñ nhïng buÕi hÍp, nhïng buÕi th£o lu­n cça các Óng chí trong £ng, mà không ai nh­n ra. Ông bi¿t rõ tình hình trong n°Ûc. Hai viÇc quan trÍng làm cho ông të giã nhà chùa và n°Ûc Xiêm. ViÇc thé nh¥t là cuÙc b¡o Ùng cça QuÑc dân £ng ang chu©n bË. Nh­n xét cuÙc b¡o Ùng ¥y quá sÛm và khó thành công, ông muÑn bàn l¡i k¿ ho¡ch vÛi anh em QuÑc dân £ng. Nh°ng °Ýng i të Xiêm ¿n Trung QuÑc xa xôi. Trong khi ông ang trèo non v°ãt biÃn thì cuÙc b¡o Ùng x£y ra nh° sau: Vå Ba-danh ã khi¿n cho thñc dân Pháp iên cuÓng, và chúng ra tay khçng bÑ nhïng ng°Ýi yêu n°Ûc. ViÇt Nam quÑc dân £ng bË khçng bÑ h¡n c£, vì nh° trên ã nói sñ chÍn lÍc £ng viên quá dÅ dàng à bÍn m­t thám chui vào trong £ng. Chúng bi¿t g§n h¿t các £ng viên và các tÕ chéc cça £ng. Th¥y nhiÁu cán bÙ và £ng viên bË b¯t, nhiÁu chi bÙ cça £ng bË phá vá, nhïng lãnh tå nh° NguyÅn Thái HÍc và NguyÅn Kh¯c Nhu cho r±ng: "Ta hành Ùng hay không hành Ùng, rút cåc £ng cing s½ bË khçng bÑ và bË tiêu diÇt. Cho nên ta cé b¡o Ùng, rÓi ra sao thì ra". K¿ ho¡ch bË khám phá ¡i khái nh° sau: A/ B¡o Ùng nÕ ra kh¯p n¡i. RÓi °a t¥t c£ lñc l°ãng chi¿m mÙt thành phÑ lÛn. B/ Binh s) ViÇt Nam trong quân Ùi Pháp là lñc l°ãng chính. Du kích là lñc l°ãng phå. C/ Nhïng vi khí thô s¡ nh° g°¡m, giáo, dao, qu¯m, v.v. du kích tñ s¯m l¥y. Súng Ñng s½ do binh s) khßi ngh)a chuyÃn cho. D/ Ông NguyÅn Kh¯c Nhu chÉ huy tÉnh u÷ S¡n Tây, Phú ThÍ và Yên Bái. Yên Bái °ãc chÍn làm ¡i b£n doanh cça b¡o Ùng. Ông NguyÅn Thái HÍc chÉ huy ba tÉnh H£i D°¡ng, H£i Phòng và Ki¿n An. K¿ ho¡ch r¥t chç quan, ng°Ýi ta trông mong vào lñc l°ãng vi khí còn ß trong tay k» thù. Nhïng ng°Ýi liên l¡c bË Pháp b¯t m¥t. Hai lãnh tå không liên l¡c °ãc vÛi nhau. Ngày 11 tháng 2 nm 1930 vào kho£ng 10 giÝ tÑi, b¯t §u ánh các Ón Pháp ß Yên Bái binh s) ViÇt Nam c¡ thé 5 và c¡ thé 6 ch¡y theo ngh)a quân. Chi¿m °ãc dây thép và nhà ga. Ngh)a quân phát truyÁn ¡n và hô hào qu§n chúng. Nh°ng binh s) ViÇt Nam c¡ thé 7 không h°ßng éng. Sáng hôm sau, Pháp ph£n công. B¡o Ùng cing th¥t b¡i. Trong vòng mÙt tu§n, phong trào b¡o Ùng bË d­p t¯t. Ông NguyÅn Thái HÍc và nhïng lãnh tå khác bË b¯t và xí tí. ViÇt Nam quÑc dân £ng th¥t b¡i nh°ng anh ding. Thñc dân Pháp n mëng th¯ng lãi. Chúng tuyên bÑ: Th¿ là cách m¡ng ViÇt Nam h¿t! Thñc dân Pháp không còn lo sã nïa. Nh°ng ng°Ýi ViÇt Nam tr£ lÝi th§m: ãi ¥y chúng bay s½ th¥y! ViÇc thé hai: vëa mÛi ây, "Tân ViÇt" và "HÙi ViÇt Nam thanh niên cách m¡ng Óng chí" ã g·p nhau à chu©n bË thÑng nh¥t l¡i. Nh°ng "HÙi ViÇt Nam thanh niên cách m¡ng Óng chí" l¡i chia làm hai nhóm. M×i nhóm tÕ chéc thành mÙt £ng CÙng s£n. Nh° th¿, lúc b¥y giÝi ß ViÇt Nam có ba £ng CÙng s£n. M·c d§u sñ khçng bÑ cça Pháp, "HÙi ViÇt Nam Thanh niên cách m¡ng Óng chí" phát triÃn r¥t chóng. Nh°ng sñ chia r½ ã làm cho nhïng ng°Ýi yêu n°Ûc lo l¯ng. Vì chia r½ thì suy y¿u. VÁ ¿n Trung QuÑc, ông NguyÅn triÇu t­p lãnh tå cça các nhóm và nói hÍ ¡i ý nh° sau: "Vô s£n các n°Ûc còn ph£i liên hiÇp l¡i, huÑng chi vô s£n trong mÙt n°Ûc. Vì v­y n°Ûc ViÇt Nam không thà có ba £ng CÙng s£n. Chúng ta ph£i oàn k¿t giai c¥p, oàn k¿t toàn dân ¥u tranh gi£i phóng dân tÙc, gi£i phóng giai c¥p. à ¡t måc ích ¥y, ph£i thÑng nh¥t tÕ chéc. TÕ chéc có thà gÍi là "HÙi ViÇt Nam Thanh niên cách m¡ng Óng chí" nh° tr°Ûc ho·c "£ng CÙng s£n" nh° ngày nay, nh°ng chính c°¡ng nó ph£i là: Dân tÙc Ùc l­p Nhân dân tñ do Dân chúng h¡nh phúc. Ti¿n tÛi chç ngh)a xã hÙi". Ti¿p ó có mÙt cuÙc th£o lu­n, k¿t qu£ i ¿n thÑng nh¥t các nhóm. MÙt c°¡ng l)nh hành Ùng °ãc th£o ra. ¡i biÃu các nhóm trß vÁ n°Ûc ho¡t Ùng. Thñc dân Pháp ti¿p tåc chính sách khçng bÑ nh°ng nhÝ có c°¡ng l)nh mÛi dìu d¯t cho nên nhïng ng°Ýi cách m¡ng làm viÇc r¥t hng hái. K¿t qu£ không ph£i chÝ ãi lâu. ¿n tháng 4 nm 1930 thã thuyÁn nhà máy Sãi Nam Ënh bãi công. òi tng l°¡ng và bÏ ch¿ Ù dã man ánh ­p thã. BÍn chç Pháp tr£ lÝi b±ng cách b¯t bÛ nhïng lãnh tå cça cuÙc bãi công thã thuyÁn bãi công tÕ chéc tu§n hành thË uy trong °Ýng phÑ. Phong trào bãi công và tu§n hành thË uy lan kh¯p các thành phÑ të Nam ¿n B¯c. Thñc dân Pháp àn áp r¥t dã man. Þ NghÇ An, bÍn pháp dùng máy bay ném bom nhïng ám ng°Ýi tu§n hành thË uy, gi¿t và làm bË th°¡ng hàng ngàn ng°Ýi mÙt lúc. Nhân dân yêu c§u: Gi£m thu¿; Tñ do dân chç; Th£ tù chính trË; Ngëng khçng bÑ; Thñc dân Pháp tr£ lÝi b±ng nhïng vå ném bom, b¯t bÛ và gi¿t chóc hàng lo¡t. Phong trào kéo dài të tháng 4 nm 1930 ¿n tháng 5 nm 1931. T¡m thÝi, ch¿ Ù thñc dân th¯ng lãi. Nó ã mang th¯ng lãi sau khi b¯t gi¿t hàng ngàn ng°Ýi ViÇt Nam và bÏ tù hàng v¡n ng°Ýi ViÇt Nam. Nó th¯ng lãi nh°ng cing b¯t §u run sã. Nó th¥y r±ng të nm 1862, thÝi kó chinh phåc, cho ¿n nm 1931, thÝi kì bãi công, nÁn thÑng trË cça chúng ch°a bao giÝ °ãc Õn Ënh. Nhïng cuÙc b¡o Ùng liên ti¿p nÕ ra càng ngày càng kËch liÇt. Chính sách khçng bÑ không có hiÇu qu£, ng°Ýi ViÇt Nam kiên quy¿t ¥u tranh à giành l¡i Ùc l­p tñ do. Trong thÝi kó §u, phong trào lan rÙng và n sâu, ng°Ýi cách m¡ng ViÇt Nam ã tìm th¥y nhïng ph°¡ng pháp ¥u tranh mÛi. HÍ ã bi¿t cách phÑi hãp tuyên truyÁn, bãi công và tu§n hành thË uy. Trong nhiÁu vùng, t¥t c£ nhân dân tham gia ¥u tranh. Trong nhïng tÉnh NghÇ An và Hà T)nh, nhân dân ViÇt Nam ã l­t Õ ch¿ Ù cai trË cça Pháp và phong ki¿n và l­p chính quyÁn Xô Vi¿t. HÍ tuyên bÑ Ùc l­p và thi hành tñ do dân chç. Nhïng u÷ ban xã, u÷ ban huyÇn °ãc dñng nên. Bãi bÏ thu¿ thân và thu¿ chã, c¥m thuÑc phiÇn và r°ãu, thñc hiÇn c°áng bách giáo dåc. Nói tóm l¡i, nhân dân ã xây dñng mÙt ch¿ Ù mÛi, dân chç, và thç tiêu ch¿ Ù thñc dân phong ki¿n. Phong trào này kéo dài m¥y tháng. Nh°ng vÛi tay không, nhân dân không thà chÑng cñ l¡i các cuÙc t¥n công cça quân Ùi dã man cça Pháp. Hhúng c°Ûp phá h¿t, b¯n gi¿t h¿t, thiêu hu÷ h¿t. Thñc dân Pháp mëng rá không nhïng vì chúng ã dìm phong trào ViÇt Nam trong bà máu, mà vì chúng còn °ãc tin ông NguyÅn ã bË b¯t... Të m°Ýi hai nm nay, thñc dân Pháp theo dõi ông NguyÅn. Të tám nm nay, chúng lùng ông. Nm 1925  1927, chúng bi¿t ông ß Qu£ng Châu, nh°ng chúng không làm gì °ãc. Vì ông °ãc chính phç cách m¡ng Trung QuÑc và nhân dân Qu£ng Châu che chß. Tr°Ûc và sau thÝi kó này, bÍn gián iÇp cça Pháp không dò ra tung tích cça ông. Cùng bÍn Anh, bÍn Hà Lan và bÍn Nh­t, bÍn Pháp tÕ chéc "m­t thám quÑc t¿". Måc ích cça tÕ chéc này là dò xét nhïng nhà cách m¡ng TriÁu Tiên, Nam D°¡ng, ¤n Ù và ViÇt Nam. BÍn ¿ quÑc bËa ·t r±ng nhïng ng°Ýi cách m¡ng ó là tay sai cça QuÑc t¿ thé 3, cça Nga và nhiÇm vå cça hÍ là phá ho¡i nÁn thÑng trË các n°Ûc. ¿ quÑc Anh cho r±ng ông NguyÅn là tay sai cça Nga. Vì v­y nhïng nhà c§m quyÁn Anh cing cho ông là k» thù sÑ mÙt và cÑ b¯t cho °ãc ông. Thñc dân ß ông D°¡ng vui mëng th¯ng lãi, và ca tång thñc dân Anh, chính phç Pháp héa mÙt sÑ tiÁn r¥t lÛn n¿u Anh chËu tråc xu¥t ông à Pháp ón b¯t. Ông ã bË giam ß nhà tù H°¡ng C£ng. Nh°ng bÍn m­t thám còn rình mò n¡i ông ß tr°Ûc, hòng b¯t nhïng Óng chí khác. Nhà ông ß bË låc soát të nóc ¿n nÁn. Chúng ào t°Ýng, l­t nÁn nhà, phá båc g× Ã tìm khí giÛi và bom ¡n. Áo qu§n, xà phòng, gi¥y tÝ cça ông Áu °ãc thí vÛi ch¥t hoá hÍc, à xem có k¿ ho¡ch t¥n công trên nhïng v­t ¥y không. Chúng dá mái nhà à tìm máy ghi vô tuy¿n iÇn. CÑ nhiên chúng m¥t công toi. Chúng c¥m báo chí Trung QuÑc ng nhïng tin này. Chúng giam ông NguyÅn trong mÙt xà lim riêng có nhïng c£nh sát ·c biÇt gác. M×i ngày hai l§n. Chúng cho ông n c¡m g¡o xay và m¯m thÑi. M×i tu§n hai l§n, chúng cho ông n thËt bò, c¡m tr¯ng. Th­t là mÙt bïa tiÇc sang! M×i ngày, chúng cho ông ra ngoài sân i bách bÙ m°Ýi lm phút vÛi nhïng ng°Ýi tù khác, mÙt cái sân nhÏ hình chï nh­t có t°Ýng cao bao bÍc. ¥y là buÕi i d¡o. Ng°Ýi ta có c£m t°ßng i d¡o trong nhïng cái gi¿ng sâu. Nh°ng dù sao cing dÅ chËu h¡n ß trong xà lim, vì trong m°Ýi lm phút ng°Ýi °ãc nghe ti¿ng ng°Ýi, th¥y m·t ng°Ýi và th¥y mÙt m£nh trÝi. Sau m°Ýi lm phút i d¡o, ông suÑt ngày bË nhÑt trong tÑi. n, ngç, ría, Éa t¥t c£ Áu trong xà lim. T°Ýng dày có khoét mÙt l× nhÏ. ThÉnh tho£ng ng°Ýi gác ¤n Ù nhìn vào l×, à xem thí ng°Ýi tù còn ¥y không ho·c ã v°ãt ngåc, hay là tñ tí. Ông NguyÅn dùng thì giÝ Ã suy ngh), à nhÛ l¡i công viÇc ci ho·c tñ phê bình... làm nh° v­y chán rÓi, ông ¿m i ¿m l¡i sàn nhà bao nhiêu g¡ch, mái nhà bao nhiêu ngói. Trong xà lim, mái nhà là ch× sáng nh¥t vì có mÙt cái cía sÕ nhÏ hình m·t trng khuy¿t và có nhïng thanh s¯t to t°Ûng ch¯n ngang cía sÕ này ß trên cao g§n mái nhà. MÙt ánh sáng h¯t vào cía sÕ mÝ và nh¡t nh° con m¯t ng°Ýi h¥p hÑi. Sn rÇp là mÙt thà thao duy nh¥t. RÇp r¥t nhiÁu. Hôm §u nó c¯n, nh°ng vÁ sau ông quen i và không chú ý ¿n rÇp nïa. Sn rÇp là cÑt à cho qua thì giÝ ché không ph£i cÑt gi¿t rÇp. Nhïng buÕi bË °a i hÏi kh©u cung là nhïng lúc khoái nh¥t trong khi ß tù. MÙt là °ãc ra khÏi xà lim mÙt lúc, cái xà lim ngh¹t thß tÑi om và hôi hám. Hai là vì bÍn trùm m­t thám th°Ýng hÏi cung ông, mÝi ông hút thuÑc là Anh. Hút thuÑc lá là t­t x¥u duy nh¥t cça ông. Và trong nhà tù l¡i c¥m thuÑc lá. Ba là vì ông muÑn xem xét nhïng tên m­t thám dùng mánh khóe gì à tra hÏi ng°Ýi bË b¯t, à bi¿t chúng ã bi¿t gì, không bi¿t iÁu gì, bày ·t iÁu gì. M­t thám Anh °ãc m­t thám Pháp ß ông D°¡ng cung c¥p tài liÇu §y ç. M­t thám Anh cing cho m­t thám Pháp mÙt Ñng tài liÇu, th­t có, gi£ có. Th°Ýng th°Ýng, sau nhïng buÕi hÏi cung và gi£ vÝ làm án nhïng ng°Ýi Hoa kiÁu bË tình nghi ho·c bË b¯t ß thuÙc Ëa vÁ, thñc dân Pháp tråc xu¥t hÍ. H°¡ng C£ng tråc xu¥t hÍ, nh°ng hÍ s½ r¡i vào tay QuÑc dân £ng, vì rÝi H°¡ng C£ng thì ph£i i tàu thu÷. B°Ûc xuÑng tàu thì bË m­t thám ón b¯t ngay. Ông NguyÅn may °ãc có sñ giúp á cça mÙt lu­t s° Anh r¥t tÑt, ông Lô-d¡-bai (Loseby). Chính phç H°¡ng C£ng tìm cách chia r½ ông và lu­t s° Lô-d¡-bai. Nh°ng ông này giï vïng l­p tr°Ýng. Ông nói vÛi ông NguyÅn: " Bác s) Tôn D­t Tiên °ãc mÙt ng°Ýi Anh céu thoát. Tôi cing ra séc céu ông, ông hãy tin ß tôi. Ông hãy nói cho tôi nghe nhïng iÁu gì có thà giúp trong viÇc bênh vñc ông. Tôi không muÑn hÏi ông nhiÁu h¡n, vì m×i ng°Ýi cách m¡ng Áu có bí m­t riêng cça hÍ". Và ông Lô-d¡-bai °a vå án ông NguyÅn ra tr°Ûc pháp viÇn tÑi cao. Có thà nói ây là l§n §u tiên trong lËch sí thuÙc Ëa, toàn án tÑi cao ph£i xét xí b£n án chính trË. Vì v­y l§n xét xí này có tính cách ·c biÇt. Phiên hÍp thé nh¥t là mÙt dËp cho ông NguyÅn °ãc t¡m thÝi rÝi xà lim trong m¥y ti¿ng Óng hÓ. Theo ông NguyÅn, khi ß tù, chÉ hé cía xà lim là ã th¥y dÅ chËu rÓi. BuÕi xét xí công khai. Nh°ng ngoài toà án Áu có lÇnh giÛi nghiêm vì sã ông NguyÅn trÑn. Công chúng ít ng°Ýi °ãc vào xem. Trong phòng hÍp, nhân viên trong toà án nhiÁu h¡n công chúng, trên cao có chánh án, phó chánh án và mÙt sÑ võ quan. Þ giïa có mÙt cái bàn r¥t lÛn, lu­t s° ¡i diÇn chính phç buÙc tÙi và tuó tùng cça ông này ngÓi mÙt bên. Bên kia là nhïng lu­t s° cãi hÙ cho ông NguyÅn. Quan toà và th§y kiÇn Áu m·c áo en và mang tóc gi£, bË cáo éng sau vành móng ngña, ph£i leo ba bÑn b­c mÛi lên ¿n ch× éng, th¥p h¡n gh¿ cça các th©m phán, nh°ng cao h¡n bàn lu­t s°. Chung quanh có song s¯t bao bÍc và c£nh sát gác. Bên ph£i và bên trái là nhïng viên quan vn, quan võ, và nhïng phóng viên cça báo chí Anh ¿n dñ. Tr°Ûc m·t hÍ là nhïng ng°Ýi ¿n xem. Trên bàn th©m phán và lu­t s°, có nhïng chÓng sách cao to t°Ûng, thÉnh tho£ng hÍ l¡i giß ra xem à d«n chéng. Trong sÑ nhïng ng°Ýi này, chÉ có bÑn ng°Ýi °ãc nói: chánh án, phó chánh án, ¡i diÇn chính phç và mÙt lu­t s° cãi hÙ cho ông NguyÅn. Nhïng ng°Ýi khác, trong ó có lu­t s° chính bênh vñc cho ông NguyÅn là ông Lô-d¡-bai và c£ ông NguyÅn, cing không °ãc nói gì h¿t trong suÑt phiên toà này và c£ nhïng phiên toà sau. Khi hÍ có gì muÑn nói vÛi nhau, hÍ ph£i vi¿t vào m£nh gi¥y. Hai ng°Ýi nói nhiÁu nh¥t, to nh¥t và ôi khi tranh cãi kËch liÇt, ¥y là biÇn lý buÙc tÙi và lu­t s° cãi hÙ cho ông NguyÅn. L§n thé nh¥t, phiên toà hÍp khá lâu. Ng°Ýi ta ph£i nghÉ mÙt lát. Trong khi nghÉ, ng°Ýi ta °a ông NguyÅn xuÑng h§m toà án à giï ông và cho ông n uÑng. Sau nhiÁu phiên toà kéo dài h¡n mÙt tháng, chánh án tuyên bÑ xoá bÏ t¥t c£ nhïng lÝi buÙc tÙi ông NguyÅn, nh°ng ông ph£i dÝi khÏi H°¡ng C£ng trên mÙt chi¿c tàu Pháp. ó là mÙt thç o¡n x£o quyÇt cça toà án à khÏi mang ti¿ng k¿t án mÙt ng°Ýi vô tÙi, nh°ng sñ th­t là trao ông cho thñc dân Pháp. Ông Lô-d¡-bai chÑng l¡i k¿t lu­n cça toà án, và ông liÁn kêu ¿n toà án cça hoàng ¿ Anh ß Luân ôn. Ông giao viÇc này cho lu­t s° Xít-ta-pho C¡-ríp (Stafford Crips) (là mÙt £ng viên xã hÙi sau làm BÙ tr°ßng ngo¡i giao Anh). Trong khi chÝ ãi sñ quy¿t Ënh cça Luân ôn, ông NguyÅn Ñm. Ông Lô-d¡-bai dàn x¿p à ông NguyÅn °ãc °a i nhà th°¡ng. Ông NguyÅn ¿n nhà th°¡ng gây nên mÙt sñ thay Õi lÛn trong nhà th°¡ng. Ng°Ýi ta làm thêm Õ khoá vào các cía phòng vì sã ông trÑn. Nhïng v­t gì treo trên t°Ýng Áu dÍn i vì sã ông tñ sát; xung quanh phòng có l°Ûi thép. Hai ng°Ýi c£nh sát ¤n Ù cao to gác tr°Ûc cía phòng. Trong phòng hai m­t thám ng°Ýi Trung QuÑc ngày êm canh giï. Trong nhïng ng°Ýi bÇnh n±m trong phòng, có c£ k» gi¿t ng°Ýi, §u sÏ n c°Ûp, thÕ phÉ, v.v. NhÝ ông Lô-d¡-bai mà ß nhà th°¡ng ông NguyÅn °ãc sn sóc chu áo. Ông có mÙt cái gi°Ýng tÑt và °ãc n c¡m tây. Ông nói: c£ Ýi ch°a bao giÝ NguyÅn °ãc n uÑng sung s°Ûng nh° th¿ này. Ông Lô-d¡-bai và bà vã cùng cô con gái th°Ýng ¿n thm ông NguyÅn, em cho ông quà bánh, sách báo và c£ Ó ch¡i gi£i trí. Ông NguyÅn n ß tÑt vÛi mÍi ng°Ýi, và mÍi ng°Ýi cing tÑt Ñi vÛi ông. Khi nào ông không Íc sách, ông nói chuyÇn thân m­t vÛi nhïng ng°Ýi b¡n trong phòng và nghiên céu nhïng ·c tính cça hÍ. Hai ng°Ýi bË b¯t làm ông chú ý h¡n c£: mÙt em bé hÍc nghÁ m°Ýi ba tuÕi ã gi¿t mÙt em bé hÍc nghÁ khác cùng tuÕi vÛi nó, vì em này sau khi ánh b¡c thua ã n c¯p cça nó mÙt Óng b¡c; và mÙt t°Ûng c°Ûp già bË b¯t vì bË b¡n tÑ giác. Ng°Ýi này Ù sáu m°¡i tuÕi, hoà nhã, m°u trí, và gan góc, giÏi chï Trung QuÑc, làm °ãc th¡. Y tñ cho mình là mÙt anh hùng và cho ông NguyÅn là mÙt anh hùng. "Tôi là mÙt con s° tí r¡i xuÑng hÑ. Anh cing là mÙt con rÓng m¯c c¡n" - Y vëa nói vëa thß dài. Nh°ng y r¥t l¡c quan nói ti¿p thêm: "S° tí mÙt ngày kia s½ trß vÁ làm chúa s¡n lâm còn rÓng mÙt ngày kia s½ bay lên trÝi và làm chúa tà gió mây". Già Lý làm chúa mÙt dãy núi có gia ình và mÙt Ùi quân nhÏ ch·n khách qua °Ýng và b¯t nÙp tiÁn mãi lÙ. Y thñc hiÇn r¥t ch·t ch½ nguyên t¯c cça t°Ûng c°Ûp rëng: L§n thé nh¥t khách qua °Ýng bË b¯t vi¿t th° vÁ cho gia ình mang tiÁn ¿n chuÙc. TiÁn ¿n n¡i thì ng°Ýi °ãc th£. TiÁn ¿n ch­m, gia ình hÍ s½ nh­n °ãc béc th° thé hai vi¿t vÛi máu cça ng°Ýi bË b¯t, rÓi mÙt béc th° thé ba vÛi mÙt ngón tay, rÓi béc th° thé t° vÛi mÙt cái tai cça ng°Ýi bË b¯t. N¿u béc th° cuÑi cùng này không có k¿t qu£ thì "giao kèo bË xé", ngh)a là ng°Ýi bË b¯t bË xí tí. Có mÙt l§n ng°Ýi em th° tr£ lÝi là mÙt cô gái tr» tên là Bành H°¡ng. Bành H°¡ng can £m nói vÛi già Lý: "Th°a ¡i v°¡ng tiÁn chúng tôi không có vì chúng tôi nghèo. Nh°ng tôi ây, ¡i v°¡ng bán tôi i ho·c dùng tôi làm nô lÇ ho·c tó thi¿p hay ¡i v°¡ng gi¿t tôi, ¡i v°¡ng muÑn làm gì tôi thì làm nh°ng tha cho cha tôi". Già Lý h¿t séc c£m Ùng ôm l¥y Bành H°¡ng hôn, nh­n Bành H°¡ng làm con nuôi, cho Bành H°¡ng i hÍc, à dành cho Bành H°¡ng mÙt món tiÁn hÓi môn lÛn và tha cho ông bÑ. Lý khá ác vÛi ng°Ýi giàu nh°ng r¥t tí t¿ vÛi ng°Ýi nghèo. Vì v­y Lý °ãc dân trong vùng vëa yêu vëa sã. NhÝ sñ n× lñc cça lu­t s° Xít-ta-pho C¡-rít, sau mÙt ngày biÇn lu­n, toà án Hoàng ¿ Anh ß Luân ôn k¿t lu­n r±ng ph£i th£ ông NguyÅn vì không thà k¿t án ông NguyÅn vào tÙi gì. Thé nh¥t: tuyÇt Ñi không có gì chéng tÏ r±ng ông NguyÅn là mÙt tay sai Nga. Thé hai: không có chéng cÛ ông NguyÅn muÑn phá ho¡i H°¡ng C£ng. Thé ba: cÙng s£n hay quÑc gia, iÁu ó không ph£i là mÙt tÙi l×i tr°Ûc pháp lu­t Anh. Th¿ là ông NguyÅn th¯ng lãi. Nh°ng bây giÝ i âu? Nh¥t cí nh¥t Ùng cça ông Áu bË m­t thám Pháp và T°ßng theo dõi, m­t thám Pháp ã th¥t b¡i trong viÇc v­n Ùng tråc xu¥t ông, vì v­y chúng chÉ ãi ông ra khÏi H°¡ng C£ng là °a ông vào mÙt cái b«y khác. Ông NguyÅn yêu c§u i Anh, ông Lô-d¡-bai chuyÃn th° yêu c§u cça ông NguyÅn sang Luân ôn. Ông NguyÅn áp tàu bí m­t i, không ãi chính phç Anh tr£ lÝi. ¿n Singapo, ông l¡i bË b¯t l¡i H°¡ng C£ng. M­t thám H°¡ng C£ng l¥y cÛ ông i vào thuÙc Ëa không có gi¥y phép và b¯t ông mÙt l§n nïa. Ông Lô-d¡-bai l¡i bÇnh vñc ông NguyÅn, céu ông ra khÏi nhà tù và vÛi sñ giúp á cça vã và b¡n ông, ông bí m­t tÕ chéc cho ông NguyÅn trÑn. ViÇc i trÑn °ãc tÕ chéc r¥t chu áo. M­t thám Pháp rình mò xung quanh nhà tù, sß c£nh sát trung °¡ng, và nhà ông Lô-d¡-bai, mà không hay gì h¿t. Ông NguyÅn trÑn i, óng vai mÙt nhà buôn to Trung QuÑc. Të H°¡ng C£ng ¿n nhà mÙt ng°Ýi b¡n thân cça ông Lô-d¡-bai ß mÙt thành phÑ khác. Þ ây ông NguyÅn sÑng nh° mÙt nhà gi§u i nghÉ. Ông i d¡o trong rëng, i thm các chùa. Ông làm quen vÛi các ng°Ýi vn nghÇ. Ông vi¿t bài cho nhïng tÝ báo Ëa ph°¡ng b±ng ti¿ng Anh và ti¿ng Trung QuÑc, ký tên khác nhau. Ông th°Ýng t­p thà dåc à l¥y l¡i séc. Sau này khi nh¯c ¿n chuyÇn ci ß H°¡ng C£ng, Ông NguyÅn nói vÛi các b¡n: Ông NguyÅn nhÛ ¡n ông Lô-d¡-bai và gia ình ông. Không có ng°Ýi lu­t s° tÑt này có l½ ông NguyÅn ã ch¿t rÓi. Không nhïng th¿, trong suÑt thÝi gian ông NguyÅn ß tù, ông Lô-d¡-bai và gia ình ông tìm mÍi cách gi£m nh¹ n×i au Ûn tinh th§n và v­t ch¥t cho ông NguyÅn. Sau nhïng phiên toà k¿t án, ông Lô-d¡-bai cÑ h¿t séc giúp ông NguyÅn thoát n¡n. Ngày nay kà l¡i chuyÇn này, chúng ta có thà nói không nhïng ông Lô- d¡-bai áng °ãc ông NguyÅn bi¿t ¡n, mà ông còn áng °ãc n°Ûc ViÇt Nam bi¿t ¡n vì ã céu °ãc mÙt ng°Ýi con °u tú cça nhân dân ViÇt Nam. Vai trò cça mÙt sÑ nhà báo Anh ß H°¡ng C£ng trong viÇc này cing °ãc nh¯c l¡i. Không bË kiÃm duyÇt nh° báo ti¿ng Trung QuÑc, nhiÁu tÝ báo Anh ã ng l¡i t°Ýng t­n nhïng buÕi xét xí. Khi ông NguyÅn °ãc tha bÕng, nhïng báo ¥y nhiÇt liÇt hoan hô ông Lô-d¡-bai và nghiêm kh¯c công kích chính phç H°¡ng C£ng. Nhïng báo ¥y vi¿t: MÙt ng°Ýi bË cáo nh° ông NguyÅn may m¯n tìm °ãc mÙt lu­t s° tÑt à bênh vñc, nh°ng còn bi¿t bao nhiÁu ng°Ýi vô tÙi khác bË b¯t và bË xí oan. Và các báo cáo ¥y k¿t lu­n: ph£i có xét xí công minh Ñi vÛi mÍi ng°Ýi. Trái l¡i, báo chí thñc dân Pháp ß ông D°¡ng có mÙt thái Ù ti tiÇn. Các báo này nói x¥u ông NguyÅn và bËa ·t nhïng lÝi nói h¿t séc vô sÉ. Khi ông NguyÅn ã bí m­t rÝi khÏi H°¡ng C£ng, nhïng tÝ báo này phao tin là ông NguyÅn ã ch¿t trong nhà th°¡ng. Nh°ng báo Anh ­p l¡i. HÍ ã d¡y cho các báo Pháp ß ông D°¡ng ph£i có mÙt tí tñ trÍng trong nghÁ làm báo, dù là báo chí thuÙc Ëa. Nhïng tÝ báo Pháp thuÙc Ëa tr£ lÝi mÙt cách tr¡ tráo: "No speak English" (Không bi¿t nói ti¿ng Anh). Ông NguyÅn l¡i m¥t tích. Ông NguyÅn m¥t tích khá lâu, lâu h¡n nhïng l§n tr°Ûc. Trong thÝi gian bË c§m tù ß H°¡ng C£ng, r¥t nhiÁu m­t thám và ng°Ýi khác ã bi¿t m·t ông. Vì v­y ông ph£i c©n th­n h¡n và tuyÇt Ñi giï bí m­t. Các b¡n thân m¿n, ch¯c các b¡n cing hÓi hÙp khi Íc chuyÇn cça mÙt ng°Ýi khi xu¥t hiÇn khi m¥t tích, l¡i xu¥t hiÇn, l¡i m¥t tích luôn luôn và Ùt ngÙt nh° th¿. Nm 1934, ngh)a là mÙt nm sau khi ông NguyÅn m¥t tích, phong trào cách m¡ng b¯t §u nhóm l¡i. ¡i hÙi £ng CÙng s£n ông D°¡ng hÍp l§n thé nh¥t, nm 1935. Nm 1936 M·t tr­n nhân dân th¯ng lãi ß Pháp. Ng°Ýi ta b¯t §u thi hành mÙt vài quyÁn tñ do ß các thuÙc Ëa. Ng°Ýi ta th£ mÙt sÑ tù chính trË. NhiÁu tÝ báo ti¿n bÙ ß ViÇt Nam ã xu¥t b£n công khai. QuÑc hÙi Pháp quy¿t Ënh phái nhïng oàn ¡i biÃu iÁu tra ¿n các thuÙc Ëa. MÙt luÓng gió dân chç, còn r¥t y¿u Ût, nh°ng dù sao cing là mÙt luÓng gió dân chç, b¯t §u thÕi trong n°Ûc. £ng cÙng s£n ông D°¡ng phát Ùng mÙt phong trào mÛi, gÍi là "ông D°¡ng ¡i hÙi". Kh¯p n¡i nhïng u÷ ban hành Ùng, nhïng buÕi nói chuyÇn, nhïng cuÙc mít tinh °ãc tÕ chéc vÛi måc ích thu th­p nguyÇn vÍng cça nhân dân à chuyÃn ¿n nhïng phái oàn kiÃm tra. Nhïng iÃm chính trong c°¡ng l)nh cça ¡i hÙi là: Thành l­p m·t tr­n dân chç, Nâng cao méc sÑng nhân dân, Nhân dân có quyÁn tñ do dân chç, b§u cí hÙi Óng Ëa ph°¡ng. Trong ba nm, phong trào M·t tr­n dân chç ho¡t Ùng công khai. Nhïng cuÙc bãi công và tu§n hành thË uy lÛn nÕ ra trong các thành phÑ, ·c biÇt ß Sài Gòn, Hà NÙi, H£i Phòng, Vinh v.v. Thã thuyÁn ¥u tranh òi c£i thiÇn sinh ho¡t, ngày làm tám giÝ và °ãc tÕ chéc công oàn. HÍ thu °ãc ít nhiÁu th¯ng lãi. Ngày làm tám giÝi b¯t §u thi hành ß mÙt vài n¡i. Nhïng ng°Ýi lao Ùng tay chân và trí óc tÕ chéc nhïng "hÙi t°¡ng t¿", "hÙi ái hïu", "hãp tác xã". Hàng triÇu nông dân biÃu tình òi gi£m s°u cao thu¿ n·ng. ThÉnh tho£ng nhïng lãnh tå cça phong trào nh­n °ãc nhïng ý ki¿n, nhïng lÝi khuyên b£o ho·c nhïng lÝi phê bình không bi¿t ai gíi ¿n. NhiÁu ng°Ýi oán r±ng chính ông NguyÅn ã gíi ¿n nh°ng không ai bi¿t ch¯c ch¯n. MÙt ng°Ýi ã hÏi ông NguyÅn vÁ v¥n Á ¥y, ông mÉm c°Ýi mà không tr£ lÝi. Phong trào có nhiÁu k¿t qu£, và ang phát triÃn. Nh°ng ¡i chi¿n th¿ giÛi thé hai bùng nÕ. Nhïng quyÁn dân chç l¡i bË bóp ngh¹t, phong trào dân chç bË àn áp. Báo chí bË óng cía. Các tÕ chéc bË gi£i tán. Nhïng tù chính trË ci tr°Ûc ã °ãc tha nay l¡i bË b¯t, thñc dân còn b¯t thêm nhïng tù chính trË mÛi. Nhà tù và tr¡i t­p trung ch­t ních. Sñ khçng bÑ l¡i diÅn ra tàn ác h¡n. Þ châu Âu, Pháp thua tr­n. Hai triÇu lính Pháp và mÙt trm nm m°¡i t°Ûng Pháp bË quân Ùi Hít le c§m tù. Të Pa ri ¿n Tua (Tours), të Tua ¿n Boóc ô (Bordeaux) chính phç Pháp ch¡y trÑn. NÙi các Ray nô Õ, Pê tanh (Pétain) và La-van (Laval) ký hiÇp °Ûc §u hàng éc. Hai tên này tÕ chéc chính phç bù nhìn ß mÙt thành phÑ nhÏ là Vi si (Vichy). Pháp thua éc, Nh­t nhanh tay n¯m l¥y c¡ hÙi xâm l°ãc ông D°¡ng. Thñc dân Pháp ß ông D°¡ng cing  anh ding §u hàng quân Nh­t nh° Óng bÍn cça chúng ß Pháp §u hàng Hít le. Sau tr­n giao chi¿n nhÏ ß L¡ng S¡n trên biên giÛi ViÇt Hoa, nhïng  ng°Ýi b£o hÙ ViÇt Nam ngoan ngoãn mß cía ViÇt Nam ón k» xâm l°ãc mÛi. L­p téc, mÙt lÝi kêu gÍi vang dÙi kh¯p n°Ûc ViÇt Nam:  Nhân dân ViÇt Nam ta hãy éng vÁ phía Óng minh! ánh uÕi Nh­t, Pháp, tiÅu trë ViÇt gian! ¥u tranh cho Ùc l­p cça TÕ quÑc! Ng°Ýi ViÇt Nam, chúng ta hãy oàn k¿t l¡i! ó là lÝi kêu gÍi cça ViÇt Nam Ùc l­p Óng minh hay ViÇt Minh, tháng 5 nm 1941. Ch°¡ng trình cça ViÇt Minh r¥t gi£n ¡n rõ r±ng. MÍi ng°Ýi ViÇt Nam Áu hiÃu ch°¡ng trình ó, thëa nh­n và çng hÙ ch°¡ng trình ó, vì v­y ViÇt Minh phát triÃn r¥t chóng, m·c d§u bË khçng bÑ g¯t gao. Phong trào này do ông NguyÅn éng §u. Nhân dân ViÇt Nam không §u hàng Nh­t. HÍ nÕi d­y làm cuÙc khßi ngh)a B¯c S¡n tháng 9 nm 1940. Thñc dân Pháp sau khi quó gÑi ôm chân phát xít Nh­t, quay l¡i b¯n gi¿t nhân dân B¯c S¡n. CuÑi nm 1940, chi¿n tranh nÕ ra ß giïa Xiêm và Pháp ß ông D°¡ng. BÍn thñc dân muÑn °a lính ViÇt Nam ra tr­n. ViÇt Nam không muÑn ánh l¡i ng°Ýi Xiêm, ch¿t vô ích cho ¿ quÑc Pháp, hÍ quay súng l¡i cùng nhân dân Nam bÙ nÕi d­y khßi ngh)a tháng 11 nm 1940. Sñ àn áp cça Pháp h¿t séc tàn b¡o, nhiÁu làng bË Ñt. Hàng v¡n ng°Ýi bË ch¿t. Hàng trm cå già, àn bà, tr» con bË xuyên dây thép qua bàn tay, qua b¯p chân, trói l¡i vÛi nhau và bË qu³ng xuÑng biÃn. Þ nhiÁu n¡i khác bÍn Pháp b¯t ng°Ýi lÙt tr§n, b¯t tñ ào huyÇt rÓi chôn sÑng hÍ. Thñc dân Pháp hãp tác vÛi phát xít Nh­t treo gi£i l¥y §u nhïng ng°Ýi cách m¡ng ViÇt Nam. Quân Ùi phát-xít Pháp, Nh­t, khçng bÑ tàn sát nhân dân. Nh°ng không thà ngn c£n ViÇt Minh phát triÃn ánh du kích chÑng l¡i Nh­t và Pháp. Lúc b¥y giÝ các n°Ûc Óng minh ang g·p khó khn. éc và Nh­t làm m°a làm gió. Nh°ng ông NguyÅn oán tr°Ûc mÙt cách ch¯c ch¯n: Óng minh s½ th¯ng. Nh­t và Pháp ß ông D°¡ng chóng ch§y s½ b¯n nhau. ViÇt Nam s½ giành °ãc Ùc l­p. Chi¿n tranh du kích do ViÇt Minh lãnh ¡o d§n d§n phát triÃn vÛi nhïng vi khí thô s¡, g°¡m, giáo mác, và mÙt sÑ ít kh©u súng c°Ûp °ãc cça gi·c. ¿n lúc c§n tranh thç thêm sñ giúp á cça Óng minh. Óng minh g§n nh¥t và có quan hÇ nh¥t ¿n viÇc chÑng Nh­t ß ViÇt Minh là Trung QuÑc. Vì v­y, ph£i tìm ¿n Trung QuÑc. Trong nhïng ng°Ýi cách m¡ng ß ViÇt Nam, ông NguyÅn là ng°Ýi hiÃu bi¿t vÁ Trung QuÑc và ng°Ýi Trung QuÑc h¡n h¿t. Vì v­y mÍi ng°Ýi Óng thanh cí ông NguyÅn i Trung QuÑc. i bÙ ¿n Trùng Khánh không ph£i là mÙt viÇc dÅ dàng. Nh°ng ông NguyÅn nh­n lÝi ra i. à ánh l¡c h°Ûng bÍn m­t thám, ông NguyÅn l¥y tên là HÓ Chí Minh. Và të ó, ng°Ýi ta gÍi ông NguyÅn là Cå HÓ. i liÁn m°Ýi êm và nm ngày, Cå HÓ ¿n mÙt thË tr¥n Trung QuÑc, ch°a kËp nghÉ chân thì chiÁu hôm ó Cå bË b¯t. Và gian khÕ l¡i b¯t §u. QuÑc dân £ng giam Cå vào nhà lao C.H.S h¡n hai tu§n, ngày mang gông, êm cùm chân. Cå quen huyÇn tr°ßng, tr°Ûc kia ã g·p nhau ß Q. L. Nh°ng huyÇn tr°ßng të chÑi không g·p Cå. Cå gíi iÇn cho nhïng nhà c§m quyÁn cao c¥p, không th¥y tr£ lÝi. MÙt tháng r°ái sau, ng°Ýi ta gi£i Cå HÓ i& nh°ng không cho Cå bi¿t i âu. Tay bË trói gi­t cánh khu÷u, cÕ mang vòng xích, có sáu ng°Ýi lính mang súng gi£i i, Cå HÓ Chí Minh i mãi, i mãi nh°ng v«n không bi¿t i âu. D§m m°a dãi n¯ng, trèo núi qua truông. M×i buÕi sáng, gà gáy §u, ng°Ýi ta gi£i Cå HÓ i. M×i buÕi chiÁu, khi chim vÁ tÕ, ng°Ýi ta dëng l¡i trong mÙt Ëa ph°¡ng nào ó, giam Cå vào trong xà lim trên mÙt Ñng r¡ b©n, không cßi trói cho Cå ngç. Gian khÕ nh° v­y, nh°ng Cå v«n vui v». Cå sung s°¡ng °ãc th¥y phong c£nh thay Õi. Cå vëa i vëa ngâm nga. ThÉnh tho£ng Cå HÓ làm th¡. ¿n mÙt huyÇn lõ nào, ng°Ýi ta giï Cå mÙt tu§n ho·c m°Ýi lm hôm trong nhà tù huyÇn. ó là nhïng ngày khÕ sß nh¥t. n uÑng thi¿u, không khí thi¿u, b©n thÉu, ß l«n vÛi nhïng ng°Ýi m¯c bÇnh giang mai, nghiÇn thuÑc phiÇn. Nhà tù th°Ýng ch­t ních, ng°Ýi ¿n sau không có ch× n±m. Ban êm Cå HÓ th°Ýng ph£i ngÓi trên c§u xí ß ngay trong phòng giam. Nh°ng Cå v«n không °ãc yên Õn. Lâu lâu Cå l¡i ph£i éng d­y nh°Ýng ch× cho mÙt ng°Ýi i vÇ sinh êm. M×i bïa sáng Cå ph£i i Õ thùng và quét nhà giam. MÙt hôm, khi ngç d­y, Cå th¥y ng°Ýi n±m bên c¡nh dña vào l°ng Cå ã ch¿t céng. Cå ph£i cùng vÛi mÙt ng°Ýi tù khác mang xác ch¿t ra ngoài sân. Þ trong nhà tù ai ch¿t m·c ai, ch³ng ai à ý. Cái làm cho Cå khÕ nh¥t là gh» và r­n. Cå bË gh» kh¯p ng°Ýi, §y c£ cánh tay và bàn tay. Không ph£i là mÙt thé mà là hai thé gh»: gh» ruÓi ngéa và lß, còn r­n thì vô sÑ. Không có cách gì trë tiÇt °ãc r­n. Þ âu cing có: trong qu§n áo, trong chn chi¿u, trong ván n±m. R­n và rÇp tranh nhau hành h¡ nhïng ng°Ýi tù. êm ¿n hÍ còn bË mÙt k» thù áng sã nïa là mu×i. Trong tù ng°Ýi ta gÍi là rÇp là chi¿n xa, r­n là xe tng và mu×i là t§u bay. Vì v­y mà Cå g§y nh° cái que cçi. Tóc chóng b¡c và rång nhiÁu. M¯t nhìn kém. Nh°ng Cå khÕ nh¥t là m¥t thì giÝ ngÓi không. Trong khi Cå HÓ lê l¿t t¥m thân mÇt lí të nhà giam này ¿n nhà giam khác, có l½ nhïng viÇc lÛn ang dÓn d­p trong n°Ûc và trên th¿ giÛi. Ai khuyên b£o Óng chí? Ai giúp á ©y m¡nh viÇc tÕ chéc? Có l½ các n°Ûc Óng minh ã Õ bÙ lên ông D°¡ng? Có l½ Pháp Nh­t ã c¯n nhau? Có l½ các Óng chí £ng CÙng s£n ông D°¡ng và các hÙi viên ViÇt Minh °¡ng au Ûn hÏi nhau Cå HÓ ã bË tai n¡n gì? Lòng Cå HÓ rÑi nh° t¡ vò, vì ph£i ngÓi im vô ích trong khi công viÇc ang òi hÏi Cå và thÝi gian i qua không chÝ ng°Ýi. Cå HÓ ti¿p tåc i, bË trói và bË xích nh° th¿ trong h¡n tám m°¡i ngày. Cå ã tr£i qua g§n ba m°¡i nhà tù xã và huyÇn. CuÑi cùng Cå ¿n Qu¿ Lâm. L¡i bË giam mÙt tháng r°ái. MÙt ng°Ýi b¡n hÏi Cå:  Ýi tù ß Qu¿ Lâm, Cå th¥y nh° th¿ nào? Cå HÓ c°Ýi nói:  Nh¯c l¡i làm gì chuyÇn ci . Të Qu¿ Lâm ng°Ýi ta gi£i Cå i LiÅu Châu, giam vào nhà giam quân sñ. Þ ây Cå °ãc h°ßng  Ch¿ Ù chính trË . Có ç c¡m n, m°Ýi lm phút buÕi sáng và m°Ýi lm phút buÕi chiÁu à i vÇ sinh, có ng°Ýi gác. Không bË gông, không bË xích. ThÉnh tho£ng Cå có thà Íc mÙt tÝ báo ho·c mÙt quyÃn sách. MÙt hôm Cåc tr°ßng Cåc chính trË ¿n c¯t tóc ß trong phòng ng°Ýi gác. Ông này h¡ lÇnh ng°Ýi gác cho phép Cå i d¡o nía giÝ trong sân cÏ, c¯t tóc cho Cå và cho Cå t¯m n°Ûc nóng. éc Ph­t tÕ ¡i të ¡i bi, tÑt bi¿t bao! M¥y hôm sau gh» l·n g§n mÙt nía. Trong nhà tù này Cå HÓ °ãc bi¿t ß LiÅu Châu có tÕ chéc  ViÇt Nam Cách m¡ng Óng minh HÙi . Cå °ãc bi¿t r±ng mình bË c§m tù lâu h¡n nïa vì ng°Ýi ta nghi Cå sang Trung QuÑc à phá tÕ chéc ó. Cách m¡ng Óng minh HÙi có hai lãnh tå: Tr°¡ng BÙi Công và NguyÅn H£i Th§n, c£ hai Áu ã ß Trung QuÑc bÑn m°¡i nm nay. Tr°¡ng BÙi Công óng quan nm, làm viÇc trong quân Ùi QuÑc dân £ng. Tr°Ûc kia, Tr°¡ng tránh liên l¡c vÛi nhïng ng°Ýi Óng h°¡ng và không tham gia mÙt phong trào cách m¡ng nào. NguyÅn H£i Th§n g§n b£y m°¡i tuÕi, ã quên h¿t ti¿ng ViÇt Nam. NguyÅn H£i Th§n sang Trung QuÑc nm 1905 vÛi cå Phan BÙi Châu. Cå Phan ã rÝi bÏ NguyÅn H£i Th§n të nhïng ngày §u. Të ây NguyÅn H£i Th§n làm nghÁ xem sÑ tí vi à ki¿m n và nuôi vã con. NhÝ nghÁ này, NguyÅn H£i Th§n quen bi¿t nhiÁu quan l¡i Trung QuÑc. Cing nh° Tr°¡ng BÙi Công, NguyÅn H£i Th§n không ho¡t Ùng gì. Nh°ng sau khi cå Phan m¥t. NguyÅn H£i Th§n tñ nh­n là ng°Ýi thëa k¿ cça cå, Tr°¡ng và NguyÅn tranh nhau làm lãnh tå. Còn mÙt  lãnh tå thé ba: Tr§n Báo, mÙt thanh niên phiêu l°u, lai lËch không rõ ràng. Tr°¡ng BÙi Công và Tr§n Báo n cánh vÛi nhau. Cho nên hÍ m¡nh h¡n NguyÅn H£i Th§n. TÕ chéc này trông vào sñ giúp á cça QuÑc dân £ng mà sÑng. BË giam m°Ýi bÑn tháng thì Cå HÓ °ãc tha, nh°ng v«n bË qu£n ch¿. Ra khÏi tù, Cå HÓ th¥y m¯t kém i, chân y¿u i không b°Ûc °ãc. Cå tñ nhç:  MÙt chi¿n s) mà bË bÇnh tê th¥p thì còn làm gì °ãc? Cå HÓ ra séc t­p leo núi, t­p nhìn vào bóng tÑi v.v& quy¿t tâm chïa cho khÏi bÇnh chân và m¯t. Ít tháng sau, Cå yêu c§u trß vÁ n°Ûc vÛi mÙt vài hÙi viên cça Cách m¡ng Óng minh do Cå chÍn. T°Ûng Tr°¡ng Phát Khuê cho phép. Song nhïng ng°Ýi ViÇt Nam Cách m¡ng Óng minh HÙi kËch liÇt chÑng l¡i. CuÑi cùng, Cå trß vÁ n°Ûc sau hai nm v¯ng m·t. Cå HÓ l¡i lãnh ¡o ViÇt Minh, b¥y giÝ ã thành mÙt oàn thà lÛn m¡nh có £nh h°ßng kh¯p n°Ûc. Du kích ViÇt Minh th°Ýng i ánh úp quân Ùi Pháp Nh­t. Pháp-Nh­t tuyên truyÁn §m ) chÑng ViÇt Minh, nói ViÇt Minh là cÙng s£n, nh­n chÉ thË và tiÁn b¡c cça M¡c t° khoa, v.v& Nh­t Pháp càng vu khÑng thì ViÇt Minh càng °ãc nhân dân th°¡ng yêu çng hÙ. Ng°Ýi ViÇt Nam tñ nhç: K» thù cça k» thù là b¡n cça chúng ta. Còn quân Nh­t thì th¥y thua ¿n n¡i. Ng°Ýi ViÇt Nam chÝ ãi Óng minh Õ bÙ vào ông D°¡ng. Nm 1943, quân Ùi Liên Xô ã qu­t b¡i quân phát-xít Hít- le, th¯ng tr­n Sta-lin gÝ-rát lëng l«y, tiêu diÇt hàng ba m°¡i v¡n quân éc. Và lÝi dñ oán cça Cå HÓ thành sñ th­t: mÓng 9 tháng 3 nm 1945 Nh­t h¥t c³ng Pháp. CuÑi nm 1944, mÙt chi¿c máy bay Mù l°ãn trên Cao B±ng và bË hÏng máy. Phi công tr» tuÕi  trung uý Sao (Shaw) nh£y dù xuÑng mÙt hòn núi g§n tÉnh lõ. Sao °ãc ViÇt Minh céu thoát. Tr°Ûc viÇc này, ViÇt Minh ã chÉ thË cho các hÙi viên trong toàn quÑc ph£i cÑ g¯ng giúp á Óng mình. Nhïng ng°Ýi ViÇt Minh Nam bÙ ã liên l¡c bí m­t °ãc vÛi nhiÁu lính Mù, Anh bË giam ß Sài Gòn, nh°ng vì không hiÃu ti¿ng cça nhau nên hÍ không thà th£o lu­n và làm nhïng viÇc có ích h¡n. Máy bay vëa r¡i xuÑng, bÍn Pháp °ãc tin liÁn cho lính vây rëng, tháo máy và tìm ng°Ýi phi công. MÙt lát sau, Nh­t ¿n, chi¿m chi¿c máy bay và buÙc tÙi Pháp ã à phi công trÑn thoát và do¡ s½ nghiêm trË n¿u Pháp không tìm th¥y phi công Mù. Trung uý Sao °ãc nhïng ng°Ýi b¡n mÛi d«n °Ýng và b£o vÇ ã thoát khÏi nguy hiÃm và trÑn trong mÙt cái hang. Hôm sau ViÇt Minh °a ng°Ýi phi công Mù ¿n biên giÛi Trung Hoa. HÍ l­p thành 3 nhóm, nhóm i tr°Ûc dò °Ýng, nhóm thé hai à °a phi công i và nhóm sau h¿t à b£o vÇ rút lui n¿u x£y ra nguy hiÃm. HÍ chÉ i ban êm, trèo nhïng con °Ýng mòn tránh °Ýng cái. M·c d§u c©n th­n nh° th¿, hÍ cing ph£i i quanh co à tránh Pháp, Nh­t. Pháp và Nh­t oán r±ng phi công Mù chÉ có mÙt °Ýng trÑn sang Trung QuÑc. Chúng h¡ lÇnh cho t¥t c£ các làng trong vùng này ph£i canh gác °Ýng cái, °Ýng h»m c£ ngày l«n êm. Chúng héa s½ th°ßng nhiÁu tiÁn và muÑi cho ng°Ýi nào b¯t °ãc phi công. Chúng do¡ s½ trëng ph¡t n·ng nhïng ng°Ýi nào giúp á phi công trÑn thoát. Chúng cho lính såc s¡o kh¯p n¡i. Vì v­y ph£i g§n mÙt tháng, Sao và các b¡n ViÇt Minh mÛi v°ãt qua °ãc mÙt quãng °Ýng sáu m°¡i cây sÑ. Sao r¥t vui s°Ûng khi °ãc g·p Cå HÓ g§n biên giÛi. Të mÙt tháng nay nhËn nói, Sao bây giÝ có thà tha hÓ nói! Sao yêu c§u Cå HÓ i vÛi mình ¿n BÙ TÕng t° lÇnh không quân ß Côn Minh. Cå HÓ vui lòng nh­n lÝi, mÙt m·t à giúp Sao, mÙt m·t Cå HÓ cing c§n g·p các b¡n ß Vân Nam. Sau nm ngày i °Ýng trên ¥t Trung QuÑc, hai ng°Ýi ph£i xa nhau. Cå HÓ ti¿p tåc i bÙ mÙt mình, còn Sao i ngña theo mÙt h°Ûng khác, rÓi sau i máy bay. i bÙ thêm m°Ýi lm ngày, Cå HÓ ¿n Côn Minh thì Sao ã vÁ Mù. Ng°Ýi Mù ß Côn Minh ¿n g·p Cå HÓ Ã c£m ¡n ã giúp mÙt Óng ngi cça hÍ và gíi Cå HÓ thuÑc men tiÁn b¡c à t·ng nhïng ng°Ýi ViÇt Minh ã tham gia vào viÇc céu thoát ng°Ýi phi công. Cå HÓ nh­n thuÑc nh°ng không nh­n tiÁn. RÓi të Côn Minh Cå HÓ i Qu£ng Tây. Cå g·p t°Ûng Sê nôn (Chennault), TÕng t° lÇnh Không quân Mù ß Trung QuÑc. T°Ûng Sê nôn hÏi ViÇt Minh có vui lòng giúp viÇc tÕ chéc céu giúp nhïng ng°Ýi phi công Óng minh bË r¡i ß ông D°¡ng không? Cå HÓ tr£ lÝi r±ng bÕn ph­n cça nhïng ng°Ýi chÑng phát xít là làm t¥t c£ nhïng viÇc gì hÍ có thà làm à giúp á Óng minh. Trung uý Phen °ãc t°Ûng Sê nôn giao cho viÇc tÕ chéc céu giúp nhïng phi công, còn Cå HÓ i Qu£ng Tây à tìm Cách m¡ng Óng minh. Þ Qu£ng Tây, Cå HÓ g·p nhïng ng°Ýi Cách m¡ng Óng minh. HÍ chÉ còn l¡i Ù mÙt trm ng°Ýi, nhïng ng°Ýi khác ã th¥t l¡c khi Nh­t ti¿n vào LiÅu Châu. Cå HÓ yêu c§u °a vài chi¿n s) trß vÁ n°Ûc à cùng ho¡t Ùng trong n°Ûc. Cing nh° l§n tr°Ûc, các nhà °¡ng cåc Trung QuÑc tán thành. Song nhïng lãnh tå cça Cách m¡ng Óng minh thì ph£n Ñi. Cå HÓ trß vÁ n°Ûc vÛi Ù m°¡i Óng chí. Nh° th¿ Cå HÓ ã i bÙ h¡n mÙt tháng, c£ i l«n vÁ. Ngày mÓng 9 tháng 3 nm 1945, Pháp chÑng cñ y¿u Ût ß Hà NÙi và L¡ng S¡n. Trong nhïng thành phÑ và các tÉnh khác thì Nh­t quét s¡ch Pháp. Th°Ýng dân Pháp bË Nh­t b¯t. Binh s) Pháp thì §u hàng ho·c ch¡y trÑn. Vài hôm sau thì Nh­t chi¿m Cao B±ng. Tr°Ûc khi ch¡y, Pháp ã ném lñu ¡n vào nhà tù, gi¿t h¡n mÙt trm tù chính trË ViÇt Nam. iÁu ó càng tàn ác h¡n, hèn h¡ h¡n, khi ng°Ýi ta bi¿t ViÇt Minh, ngay hôm mÓng 9 tháng 3, ã ban bÑ kh¯p n°Ûc b£n chÉ thË, nÙi dung nh° sau:  Ng°Ýi Pháp không còn là k» thù cça chúng ta nïa. HÍ ã trß thành nhïng ng°Ýi bË n¡n. Vì tình nhân lo¡i, toàn thà Óng bào, tr°Ûc h¿t là hÙi viên ViÇt Minh ph£i cÑ g¯ng giúp ng°Ýi Pháp bË phát xít Nh­t béc h¡i& . N¿u có nhïng ng°Ýi Pháp muÑn ¥u tranh chÑng Nh­t, chúng ta nh­n hÍ vào hàng ngi cça chúng ta nh° anh em. Chúng ta nên nhÛ r±ng bây giÝ k» thù sÑ mÙt cça n°Ûc ta là phát xít Nh­t&  ViÇt Minh ã giúp á nhiÁu Pháp kiÁu và binh s) Pháp trÑn sang Trung QuÑc. NhiÁu nhóm binh s) Pháp °ãc ón ti¿p tí t¿ trong khu vñc do ViÇt Minh kiÃm soát. ViÇt Minh giúp hÍ ch× ß, n, uÑng, v.v& Song ng°Ýi Pháp v«n nghi ngÝ. HÍ không thà hiÃu t¡i sao tr°Ûc kia ViÇt Minh ph£n Ñi hÍ kËch liÇt, hôm nay cing nhïng ViÇt Minh ¥y mà l¡i ti¿p ãi hÍ tí t¿ nh° th¿? Ng°Ýi Pháp luôn luôn không tin lòng thành th­t cça ViÇt Minh. HÍ sã m¯c lëa. Tuy °ãc ViÇt Minh giúp á, nhïng binh s) Pháp v«n bí m­t liên l¡c vÛi bÍn thÕ phÉ Ã chÑng l¡i ViÇt Minh! Và khi dÝi i, khí giÛi thëa hÍ l¡i em cho thÕ phÉ, ho·c phá hu÷, ché không cho ViÇt Minh. Tam £o tr°Ûc kia là n¡i nghÉ mát cça Pháp, bây giÝ Nh­t dùng làm tr¡i t­p trung, giam c§m mÙt trm Pháp kiÁu. MÙt hôm, du kích ViÇt Minh t¥n công Tam £o, gi£i thoát nhïng ng°Ýi Pháp bË tù. Song ph§n lÛn nhïng ng°Ýi Pháp này ch¡y trÑn vào rëng ché không muÑn du kích ViÇt Minh b£o vÇ. HÍ nói:  ViÇt Minh dã man s½ c¯t cÕ t¥t c£ chúng ta. Ch¿t trong rëng còn h¡n là theo ViÇt Minh . ChÉ Ù hai m°¡i ng°Ýi liÁu nói: HÕ n thËt ho·c ViÇt Minh n thËt cing th¿ c£. Chúng ta cé theo nhïng ng°Ýi du kích và ¿n âu thì ¿n! Trong sÑ này, có c£ àn bà, tr» con và ông già, nhïng công sé, kù s°, giáo s° và sinh viên. HÍ ¿n âu cing °ãc ti¿p ãi tí t¿. M·c d§u vùng này nghèo, thé gì cing khó ki¿m, nh°ng hÍ °ãc ViÇt Minh lo cho n uÑng §y ç không m¥t mÙt xu. HÍ r¥t c£m Ùng và ng¡c nhiên. à tÏ lòng bi¿t ¡n, mÙt vài ng°Ýi nh° hai vã chÓng giáo s° Béc na (Bernard) ã vi¿t nhïng th° nói rõ nhïng iÁu hÍ ã tai nghe m¯t th¥y ß vùng ViÇt Minh. Vì th¿, thñc dân Pháp cho hÍ là bË ph£n bÙi, bË ViÇt Minh mua chuÙc. Và hai vã chÓng giáo s° này l­p téc bË °a vÁ Pháp. Song nhïng ng°Ýi Pháp ã hãp tác vÛi Nh­t, dâng vã và con gái cho Nh­t à làm th° ký, ánh máy, và vân vân& °ãc thñc dân Pháp coi là nhïng ng°Ýi khôn ngoan áng kính. Có nhïng ng°Ýi Pháp và sÑ này không ph£i ít, °ãc ViÇt Minh giúp á v°ãt qua biên giÛi Trung QuÑc. HÍ tÏ lÝi Ýi Ýi nhÛ ¡n, v.v& Nh°ng ¿n Côn Minh thì hÍ giß giÍng nói x¥u ViÇt Minh. HÍ bËa ·t r±ng ViÇt Minh òi mÙt v¡n, hai v¡n Óng à °a mÙt ng°Ýi Pháp qua biên giÛi, ho·c ViÇt Minh ã c°Ûp gi­t hành lý cça nhïng ng°Ýi Pháp bË sa vào tay hÍ. Sau ngày mÓng 9 tháng 3 nm 1945, Nh­t tuyên bÑ ViÇt Nam Ùc l­p, B£o ¡i tuyên bÑ bÏ chç ci là Pháp và theo chç mÛi là Nh­t. L­p téc, ViÇt Minh ra mÙt b£n tuyên ngôn nói:  LÝi tuyên bÑ ViÇt Nam Ùc l­p cça Nh­t là mÙt sñ lëa dÑi. Ùc l­p ây chÉ là mÙt thé Ùc l­p gi£ hiÇu. Chúng ta ph£i kiên quy¿t ¥u tranh chÑng phát xít Nh­t à giành l¡i Ùc l­p th­t sñ cho TÕ quÑc . Lúc ó bÍn NguyÅn T°Ýng Tam theo Nh­t, ng°ãc ãi ng°Ýi Pháp, sát h¡i ViÇt Minh và b¯t cóc, i tÑng tiÁn. Nh­t °a Tr§n TrÍng Kim ra làm thç t°Ûng, sai Kim tÕ chéc mÙt chính phç và mÙt quân Ùi bù nhìn à i vÛi quân Ùi Nh­t ánh ViÇt Minh. Lúc b¥y giÝ ViÇt Minh ã kiÃm soát b£y tÉnh ß miÁn B¯c B¯c BÙ. Ùi quân cça Kim bË ViÇt Minh t°Ûc khí giÛi. VÛi vi khí này, du kích ViÇt Minh phát triÃn càng nhanh chóng và m¡nh m½. MÙt l§n nm chi¿n s) du kích ViÇt Minh b¯t hai m°¡i b£y xe ti¿p t¿ cça Nh­t. Không ph£i ViÇt Minh là th§n thánh, không, hÍ chÉ là nhïng ng°Ýi công nhân, nông dân, trí théc, trong ó có c£ phå nï. HÍ ch°a bao giÝ hÍc qua mÙt tr°Ýng quân sñ. NhiÁu ng°Ýi l§n §u tiên b¯n súng và ném lñu ¡n. Cái gì ã làm cho hÍ trß thành ng°Ýi anh ding? ó là lòng yêu n°Ûc. Vì sao hÍ ánh giÏi? Bßi vì hÍ hiÃu rõ tình hình Ëa ph°¡ng. HÍ bi¿t m×i hòn á, m×i båi cây, m×i suÑi nhÏ, m×i °Ýng h»m. HÍ th¥y quân thù nh°ng quân thù không th¥y hÍ. Chính phç Kim cing không thu °ãc thu¿. Vì £ng CÙng s£n ông D°¡ng phát Ùng cao trào kháng Nh­t, céu n°Ûc, vì ViÇt Minh tung ra kh©u hiÇu:  ¥u tranh chÑng Nh­t, chÑng bù nhìn!  Không mÙt h¡t thóc, không mÙt xu nhÏ cho chúng nó!  ¥u tranh vì Ùc l­p thñc sñ!  Giúp á Óng minh! Chính phç Kim, £ng ¡i ViÇt và phát xít Nh­t cùng nhau tuyên truyÁn kËch liÇt chÑng ViÇt Minh. Hàng ngày máy bay Nh­t r£i truyÁn ¡n kh¯p các làng. Hàng t¥n sách báo °ãc phÕ bi¿n nh°ng nÙi dung v«n nh° ci: ViÇt Minh ph£n l¡i Ùc l­p TÕ quÑc. ViÇt Minh bË Trung QuÑc, Mù, Liên Xô mua chuÙc. ViÇt Minh là cÙng s£n, là chuyên ch¿. ViÇt Minh là Ùc tài Ï. Nh°ng tuyên truyÁn cça chúng không có k¿t qu£ gì. Nh­t bèn thay Õi chi¿n thu­t. Chúng vi¿t th° cho các lãnh tå ViÇt Minh. Nhïng béc th° này vëa då d×, vëa do¡ n¡t. Ví då th°Ýng th°Ýng cuÑi th° vi¿t nh° th¿ này:  Các anh hãy chÍn l¥y mÙt con °Ýng. Các anh chÉ có hai con °Ýng: ho·c là hãp tác thân thiÇn vÛi Nh­t, ho·c là bË Nh­t tiêu diÇt&  . ViÇt Minh không tr£ lÝi, vì c¥p trên có chÉ thË là chÉ tr£ lÝi bÍn Nh­t b±ng ti¿ng súng ché không ph£i b±ng lÝi nói. CuÑi cùng Nh­t ph£i vi¿t th° th³ng lên Cå HÓ Chí Minh. Ng°Ýi ta có thà vi¿t thành mÙt quyÃn truyÇn lý thú vÛi nhïng lá th° ¥y. Nh°ng k÷ lu­t ch·t ch½ cça các chi¿n s) du kích là không có cái gì có thà làm gi£m tinh th§n quy¿t chi¿n cça hÍ. HÍ luôn luôn làm g°¡ng phåc tùng k÷ lu­t. Vì v­y nhïng béc th° Íc xong Ñt ngay. Chúng tôi nhÝ ông Lâm, mÙt nhà báo du kích và th° ký lâm thÝi cça Cå HÓ, cho bi¿t nguyên vn nhïng béc th° ó. Th° th¿ này:  Gíi ông HÓ Chí Minh, Lãnh tå ViÇt Minh và b¡n thân cça chúng tôi Chúng tôi thành th­t thëa nh­n r±ng ông là ng°Ýi yêu n°Ûc chân chính và chi¿n s) cça ông là nhïng ng°Ýi can £m. VÁ phía ông, cing nên bi¿t là ng°Ýi Nh­t chúng tôi ã giúp á ViÇt Nam uÕi Pháp và giành l¡i Ùc l­p cho TÕ quÑc các ông. H¡n nïa, ph£i chng ông và chúng tôi Áu là láng giÁng? Ph£i chng chúng ta là anh em cùng giÑng da vàng? T¡i sao chúng ta không thà hãp tác vÛi nhau, à giành l¥y vinh quang cho dân tÙc chúng ta? Cái gì ã chia r½ chúng ta? Không có gì c£. N¿u có nhïng chuyÇn hiÃu l§m to nhÏ, chúng ta có thà dàn x¿p °ãc. Ông không nên tin Mù và Trung QuÑc. MiÇng hÍ ng­m m­t nh°ng lòng hÍ §y thuÑc Ùc. Chúng tôi mong ông s½ xét l¡i chính sách cça ông mà hãp tác hoà bình vÛi chúng tôi. Chúng tôi sµn sáng giúp á các ông. Trong khi chÝ ãi tr£ lÝi, chúng tôi mong ông nh­n lÝi chào kính c©n cça chúng tôi. Ký tên: T° lÇnh cao c¥p quân Ùi Nh­t hoàng ß B¯c BÙ" Ti¿p theo th° này còn có mÙt th° khác theo yêu c§u g·p Cå HÓ. Trong th° vi¿t:  Ch× h¹n g·p và giÝ g·p do các ông Ënh. Chúng tôi s½ ¿n không mang vi khí. Chúng tôi tin ch¯c là chúng tôi s½ °ãc yên Õn trong tay các ông mà chúng tôi bi¿t là chân chính và anh ding&  Nhïng béc th° ¥y không °ãc tr£ lÝi, k¿t qu£ là chi¿n tranh thêm kËch liÇt. Quân Ùi gi£i phóng ViÇt Nam tÕ chéc të bÑn nm nay, lúc §u chÉ có ba m°¡i lm ng°Ýi tình nguyÇn, hai mút c¡ tông, ba súng sn, mÙt mô de, giáo, mác v.v& và do Óng chí Võ Nguyên Giáp chÉ huy, ngày nay ã h¡n mÙt v¡n ng°Ýi trong Khu gi£i phóng, không kà nhïng quân Ùi du kích ho¡t Ùng bí m­t r£i rác trong toàn quÑc. Ùi quân này có nhiÁu khí giÛi c°Ûp °ãc cça gi·c. Quân dân ¡i hÙi hÍp có ¡i biÃu kh¯p n¡i vÁ dñ. NhiÁu ng°Ýi ã i bÙ hàng tháng à vÁ dñ ¡i hÙi. Nhïng v¥n Á chính trË trong ch°¡ng trình nghË sñ là: Sía so¡n khßi ngh)a giành chính quyÁn. Hãp tác vÛi Óng minh khi Óng minh Õ bÙ. CuÙc th£o lu­n b¯t §u. Nh°ng ngay të chiÁu hôm thé nh¥t, mÙt tin téc quan trÍng ã £o lÙn c£ k¿ ho¡ch cça ¡i hÙi: Nh­t §u hàng Óng minh. Hôm sau, ¡i hÙi chÉ th£o lu­n v¥n Á: khßi ngh)a giành chính quyÁn. ho¡ch khßi ngh)a ã °ãc chu©n bË të lâu, chÉ có viÇc °a ra cho các ¡i biÃu Ëa ph°¡ng xét l¡i và bÕ quy¿t. MÙt u÷ ban hành Ùng °ãc cí à vi¿t b£n tuyên ngôn tÕng khßi ngh)a. Và cí ng°Ýi chËu trách nhiÇm lãnh ¡o Ëa ph°¡ng. MÙt æy ban trung °¡ng có thà làm nhiÇm vå chính phç lâm thÝi °ãc cí ra. Cå HÓ Chí Minh °ãc toàn thà hÙi nghË cí làm Chç tËch. Công viÇc xong vào kho£ng b£y giÝ tÑi. LiÁn ¥y, æy ban trung °¡ng mÛi thành l­p hÍp phiên hÍp §u tiên. ¿n nía êm các ¡i biÃu hng hái ra vÁ mang theo k¿ ho¡ch và mÇnh lÇnh khßi ngh)a. Ngày 16 tháng 8 nm 1945, nhïng Ùi du kích ViÇt Minh xu¥t phát. Tr°Ûc khi xu¥t phát, hÍ cí hành lÅ chào cÝ và nghe Chç tËch æy ban quân sñ Võ Nguyên Giáp Íc b£n tuyên ngôn. Cå HÓ vì sÑt nên không thà dñ buÕi xu¥t phát. Hàng ngi xu¥t phát vëa i vëa hát, dân chúng nhiÇt liÇt hoan hô. Ng°Ýi chÉ huy tr» tuÕi các Ùi du kích là Quang Trung hiên ngang i d°Ûi lá cÝ Ï sao vàng. Të thành phÑ ¿n thôn quê, âu âu cing nÕi d­y h°ßng éng khßi ngh)a. Kh¯p n¡i xu¥t hiÇn cÝ Ï sao vàng và nhïng biÃu ngï cça ViÇt Minh.  £ £o phát xít Nh­t!  ViÇt Nam Ùc l­p muôn nm!  Toàn dân vi trang éng lên! Kh¯p n¡i, nhïng Ùi du kích mÍc ra. HÍ sía so¡n khí giÛi công khai; súng kíp, cung tên, ¡i ao, mác, giáo& Phå nï cing không kém hng hái. Ng°Ýi ta tuyÃn thêm nhïng Ùi viên mÛi. Du kích b¯t §u t¥n công nhïng Ón Nh­t. Nh­t bË tan rã. Chính phç Tr§n TrÍng Kim càng tan rã h¡n nïa. Khßi ngh)a lan kh¯p të B¯c ¿n Nam. Ngày 19 tháng 8 nm 1945, khßi ngh)a th¯ng lãi. Të ó vÁ sau, ngày lËch sí này gÍi là Cách m¡ng tháng Tám. Chính quyÁn vÁ tay nhân dân. Nhân dân say s°a vì sung s°Ûng. CÝ Ï sao vàng ph¥p phÛi të nhà l§u ¿n nhà tranh, të thành thË ¿n thôn quê. B£o ¡i xin thoái vË. Trong lÝi tuyên cáo thoái vË, B£o ¡i nói:  Tôi muÑn làm công dân mÙt n°Ûc tñ do h¡n là làm vua mÙt n°Ûc nô lÇ Nhân dân mong ãi Cå HÓ Chí Minh. M·c d§u ang Ñm, Cå HÓ quy¿t Ënh vÁ vÛi nhân dân thç ô. DÍc °Ýng ¿n Thái Nguyên, cách Hà NÙi sáu m°¡i cây sÑ, ViÇt Minh còn ph£i ánh nhau vÛi Nh­t. Þ Thái Nguyên ánh nhau kËch liÇt trong hai ngày. Chính Óng chí Võ Nguyên Giáp phå trách gi£i phóng thành phÑ này. Sau khi Thái Nguyên ã gi£i phóng, Cå HÓ mÛi ti¿p tåc lên °Ýng vÁ Hà NÙi. Th¿ mà thñc dân Pháp bËa ·t r±ng  Ông HÓ Chí Minh °ãc Nh­t giúp á và là mÙt tay sai cça Nh­t! . ¿n Trung Châu, Cå HÓ r¥t au Ûn th¥y n¡n låt tàn phá! N°Ûc phç mênh mông. °Ýng sá bË ng­p. Sân v°Ýn bË hÏng. Nhïng cánh Óng lúa rÙng bi¿n thành bà n°Ûc. N¡n låt ngh)a là n¡n ói. Và n¡n låt x£y ra sau khi bÍn Pháp Nh­t c°Ûp thóc nm 1944 1945 gây n¡n ói dï dÙi mùa xuân nm ¥y, n¡n ói ã làm ch¿t h¡n hai triÇu ng°Ýi ViÇt Nam và ß B¯c BÙ và miÁn B¯c Trung BÙ. Và câu nói §u tiên cça Cå HÓ là làm th¿ nào à céu nhân dân ra khÏi chÑn cùng và n¡n ói. Cå HÓ vào Hà NÙi. Chính phç lâm thÝi hÍp, Cå HÓ Á nghË thi hành chính sách oàn k¿t rÙng rãi, thành l­p chính phç thÑng nh¥t toàn quÑc, bao gÓm nhïng ¡i biÃu các £ng phái yêu n°Ûc và nhïng nhân s) không £ng phái có danh vÍng. Á nghË cça Cå HÓ °ãc mÍi ng°Ýi tán thành. NhiÁu u÷ viên ViÇt Minh trong Chính phç lâm thÝi tñ Ùng yêu c§u rút lui à nh°Ýng ch× cho nhïng ng°Ýi không ph£i ViÇt Minh. Chính phç §u tiên cça n°Ûc ViÇt Nam Dân chç CÙng hoà ra Ýi. G§n mÙt nía BÙ tr°ßng không ph£i ViÇt Minh nh° các ông NguyÅn M¡nh Hà Công giáo, NguyÅn Vn TÑ hÍc gi£, Vi TrÍng Khánh lu­t s° v.v& MÍi ng°Ýi Óng thanh cí Cå HÓ Chí Minh làm Chç tËch n°Ûc CÙng hoà. Cå HÓ phå trách b£n th£o Tuyên ngôn Ùc l­p cça ViÇt Nam. D°Ûi ây là nguyên vn b£n Tuyên ngôn ó. Tuyên ngôn Ùc l­p Hái Óng bào c£ n°Ûc,  T¥t c£ mÍi ng°Ýi sinh ra Áu có quyÁn bình ³ng. T¡o hoá cho hÍ nhïng quyÁn không ai có thà xâm ph¡m °ãc; trong nhïng quyÁn ¥y, có quyÁn °ãc sÑng, quyÁn tñ do và quyÁn m°u c§u h¡nh phúc . LÝi b¥t hç ¥y ß trong b£n Tuyên ngôn Ùc l­p nm 1776 cça n°Ûc Mù. Suy rÙng ra, câu ¥y có ý ngh)a là: t¥t c£ các dân tÙc trên th¿ giÛi Áu sinh ra bình ³ng; dân tÙc nào cing có quyÁn sÑng, quyÁn sung s°Ûng và quyÁn tñ do. B£n tuyên ngôn Nhân quyÁn và Dân quyÁn cça Cách m¡ng Pháp nm 1791 cing nói:  Ng°Ýi ta sinh ra tñ do và bình ³ng vÁ quyÁn lãi, và ph£i luôn luôn °ãc tñ do và bình ³ng vÁ quyÁn lãi . ó là nhïng l½ ph£i không ai chÑi cãi °ãc. Th¿ mà h¡n tám m°¡i nm nay, bÍn thñc dân Pháp lãi dång lá cÝ tñ do, bình ³ng, bác ái, ¿n c°Ûp ¥t n°Ûc ta, áp béc Óng bào ta. Hành Ùng cça chúng trái h³n vÛi nhân ¡o và chính ngh)a. VÁ chính trË chúng tuyÇt Ñi không cho nhân dân ta mÙt chút tñ do dân chç nào. Chúng thi hành nhïng lu­t pháp dã man. Chúng l­p ba ch¿ Ù khác nhau ß Trung, Nam, B¯c à ngn c£n viÇc thÑng nh¥t n°Ûc nhà cça ta, à ngn c£n dân tÙc ta oàn k¿t. Chúng l­p ra nhà tù nhiÁu h¡n tr°Ýng hÍc. Chúng th³ng tay chém gi¿t nhïng ng°Ýi yêu n°Ûc th°¡ng nòi cça ta. Chúng t¯m các cuÙc khßi ngh)a cça ta trong nhïng bà máu. Chúng ràng buÙc d° lu­n, thi hành chính sách ngu dân. Chúng dùng thuÑc phiÇn, r°ãu cÓn, à làm cho nòi giÑng ta suy nh°ãc. VÁ kinh t¿, chúng bóc lÙt dân ta ¿n x°¡ng tu÷, khi¿n cho dân ta nghèo nàn, thi¿u thÑn, n°Ûc ta x¡ xác, tiêu iÁu. Chúng c°Ûp không ruÙng ¥t, h§m mÏ, nguyên liÇu. Chúng giï Ùc quyÁn in gi¥y b¡c, xu¥t c£ng và nh­p c£ng. Chúng ·t ra hàng trm thé thu¿ vô lý, làm cho dân ta, nh¥t là dân cày và dân buôn, trß nên b§n cùng. Chúng không cho các nhà t° s£n ta ngóc §u lên. Chúng bóc lÙt công nhân ta mÙt cách vô cùng tàn nh«n. Mùa thu nm 1940, phát xít Nh­t ¿n xâm lng ông D°¡ng à mß thêm cn cé ánh Óng minh, thì bÍn thñc dân Pháp quó gÑi §u hàng, mß cía n°Ûc ta r°Ûc Nh­t. Të ó dân ta chËu hai t§ng xiÁng xích: Pháp và Nh­t. Të ó dân ta càng cñc khÕ, nghèo nàn. K¿t qu£ là cuÑi nm ngoái sang §u nm nay, të Qu£ng TrË ¿n B¯c kó, h¡n hai triÇu Óng bào ta bË ch¿t ói. Ngày mÓng 9 tháng 3 nm nay, Nh­t t°Ûc khí giÛi cça quân Ùi Pháp. BÍn thñc dân Pháp ho·c bÏ ch¡y, ho·c §u hàng. Th¿ là ch³ng nhïng chúng không  b£o hÙ °ãc ta, trái l¡i trong nm nm, chúng ã bán n°Ûc ta hai l§n cho Nh­t. Tr°Ûc ngày mÓng 9 tháng 3, bi¿t bao l§n ViÇt Minh ã kêu gÍi ng°Ýi Pháp liên minh à chÑng Nh­t. BÍn thñc dân Pháp ã không áp éng, l¡i th³ng tay khçng bÑ ViÇt Minh h¡n nïa. Th­m chí ¿n khi thua ch¡y, chúng còn nh«n tâm gi¿t nÑt sÑ ông tù chính trË ß Yên Bái và Cao B±ng. Tuy v­y, Ñi vÛi ng°Ýi Pháp, Óng bào ta v«n giï mÙt thái Ù khoan hÓng và nhân ¡o. Sau cuÙc bi¿n Ùng ngày mÓng 9 tháng 3, ViÇt Minh ã giúp cho nhiÁu ng°Ýi Pháp ch¡y qua biên thuó, l¡i céu cho nhiÁu ng°Ýi Pháp ra khÏi nhà giam Nh­t, và b£o vÇ tính m¡ng và tài s£n cho hÍ. Sñ th­t là të mùa Thu nm 1940, n°Ûc ta ã thành thuÙc Ëa cça Nh­t, ché không ph£i thuÙc Ëa cça Pháp nïa. Khi Nh­t hàng Óng minh thì nhân dân c£ n°Ûc ta ã nÕi d­y giành chính quyÁn, l­p nên n°Ûc ViÇt Nam Dân chç CÙng hoà. Sñ th­t là dân ta ã l¥y l¡i n°Ûc ViÇt Nam të tay Nh­t, ché không ph£i të tay Pháp. Pháp ch¡y, Nh­t hàng, vua B£o ¡i thoái vË. Dân ta ã ánh Õ các xiÁng xích thñc dân g§n mÙt trm nm nay à gây dñng nên n°Ûc ViÇt Nam Ùc l­p. Dân ta l¡i ánh Õ ch¿ Ù quân chç m¥y m°¡i th¿ k÷ mà l­p nên ch¿ Ù dân chç cÙng hoà. Bßi th¿ cho nên, chúng tôi  lâm thÝi Chính phç cça n°Ûc ViÇt Nam mÛi  ¡i biÃu cho toàn dân ViÇt Nam, tuyên bÑ thoát ly h³n quan hÇ thñc dân vÛi Pháp, xoá bÏ h¿t nhïng hiÇp °Ûc, mà Pháp ã ký vÁ n°Ûc ViÇt Nam, xoá bÏ t¥t c£ mÍi ·c quyÁn cça Pháp trên ¥t n°Ûc ViÇt Nam. Toàn dân ViÇt Nam, trên d°Ûi mÙt lòng, kiên quy¿t chÑng l¡i âm m°u cça bÍn thñc dân Pháp. Chúng tôi tin r±ng các n°Ûc Óng minh ã công nh­n nhïng nguyên t¯c dân tÙc bình ³ng ß các hÙi nghË Tê hê rng và Pharanxiscô, quy¿t không thà không công nh­n quyÁn Ùc l­p cça dân ViÇt Nam. MÙt dân tÙc ã gan góc chÑng ách nô lÇ cça Pháp h¡n tám m°¡i nm nay, mÙt dân tÙc ã gan góc éng vÁ phe Óng minh chÑng phát xít m¥y nm nay, dân tÙc ó ph£i °ãc tñ do! Dân tÙc ó ph£i °ãc Ùc l­p. Vì nhïng l½ trên, chúng tôi  Chính phç lâm thÝi cça n°Ûc ViÇt Nam Dân chç CÙng hoà  trËnh trÍng tuyên bÑ vÛi c£ th¿ giÛi r±ng: N°Ûc ViÇt Nam có quyÁn h°ßng tñ do và Ùc l­p, và sñ th­t ã thành mÙt n°Ûc tñ do, Ùc l­p. Toàn thà dân tÙc ViÇt Nam quy¿t em t¥t c£ tinh th§n và lñc l°ãng, tính m¡ng và cça c£i à giï vïng quyÁn tñ do, Ùc l­p ¥y. Sau khi Íc b£n th£o cho nhïng ng°Ýi cÙng tác thân c­n nghe và hÏi ý ki¿n hÍ (ây là mÙt thói quen cça Cå HÓ hÏi ý ki¿n à ng°Ýi khác phê bình công viÇc mình làm), Cå HÓ không gi¥u nÕi sñ sung s°Ûng. Cå HÓ nói trong Ýi Cå, Cå ã vi¿t nhiÁu, nh°ng ¿n bây giÝ mÛi vi¿t °ãc mÙt b£n Tuyên ngôn nh° v­y. Th­t v­y, b£n Tuyên ngôn Ùc l­p là k¿t qu£ cça nhïng b£n yêu c§u gíi cho hÙi nghË Véc xây mà Cå HÓ ã vi¿t nm 1919 và ch°¡ng trình ViÇt Minh mà Cå HÓ ã vi¿t nm 1941. H¡n nïa, b£n Tuyên ngôn Ùc l­p là k¿t qu£ cça nhïng b£n Tuyên ngôn khác cça tiÁn bÑi nh° các cå Thç Khoa Huân, Phan ình Phùng, Hoàng Hoa Thám, Phan BÙi Châu và cça nhiÁu ng°Ýi khác, cça bao nhiêu sách báo truyÁn ¡n bí m­t vi¿t b±ng máu và n°Ûc m¯t cça nhïng nhà yêu n°Ûc të h¡n tám m°¡i nm nay. B£n Tuyên ngôn Ùc l­p là hoa là qu£ cça bao nhiêu máu ã Õ và bao nhiêu tính m¡ng ã hy sinh cça nhïng con ng°Ýi anh ding cça ViÇt Nam trong nhà tù, trong tr¡i t­p trung, trong nhïng h£i £o xa xôi, trên máy chém, trên chi¿n tr°Ýng. B£n Tuyên ngôn Ùc l­p là k¿t qu£ cça bao nhiêu hy vÍng, g¯ng séc và tin t°ßng cça h¡n hai m°¡i triÇu nhân dân ViÇt Nam. B£n Tuyên ngôn Ùc l­p là mÙt trang v» vang trong lËch sí ViÇt Nam. Nó ch¥m dét chính thà và quân thù chuyên ch¿ và ch¿ Ù thñc dân áp béc. Nó mß ra mÙt k÷ nguyên mÛi dân chç cÙng hoà. Ngày mÓng 2 tháng 9 nm 1945. Ngày Chính phç HÓ Chí Minh ra m¯t nhân dân. HÓ Chç tËch sía so¡n i dñ lÅ. Cå HÓ chãt th¥y mình không có qu§n áo. VÁ viÇc qu§n áo có hai chuyÇn áng kÃ: Vëa mÛi ß rëng vÁ ¿n Hà NÙi, mÙt võ quan ngo¡i quÑc ¿n chào HÓ Chç tËch, võ quan này b­n qu§n ka ki và áo b±ng v£i dù. Võ quan thú th­t là không có áo nào khác. L­p téc Chç tËch cßi áo khoác ngoài và bi¿u ng°Ýi võ quan ¥y. Th¥y ng°Ýi này c£m Ùng và bn khon không muÑn nh­n chi¿c áo, Chç tËch c°Ýi nói: "Chúng ta quen bi¿t nhau không nên khách khí. Anh nh­n i. Tôi còn có mÙt cái áo nïa". Và ng°Ýi võ quan i ra vÛi bÙ qu§n áo §y ç, còn Chç tËch thì suÑt ngày m·c áo s¡ mi. Vài nm tr°Ûc ¡i chi¿n th¿ giÛi l§n thé hai, thuyÁn tr°ßng mÙt chi¿c tàu ngo¡i quÑc ¿n chào thË tr°ßng mÙt h£i c£ng Mù. ThË tr°ßng b­n qu§n áo ngç à ti¿p khách. Sau cuÙc g·p gá này, x£y ra nhïng sñ r¯c rÑi vÁ ngo¡i giao giïa hai n°Ûc. Nhïng câu chuyÇn này tuy là bình th°Ýng, nh°ng tÏ rõ tình c£m khác nhau giïa các h¡ng ng°Ýi. Trong rëng, HÓ Chç tËch cing nh° các chi¿n s) du kích, ai cing b­n qu§n ùi và ß tr§n. VÁ Hà NÙi, HÓ Chç tËch cing giï nguyên bÙ qu§n áo khi ß trong rëng. Ng°Ýi ta ¿n các hàng tìm ki¿m. CuÑi cùng ng°Ýi ta tìm th¥y mÙt bÙ qu§n áo ka ki và ôi dép cao su cho HÓ Chç tËch. n m·c nh° th¿, Chç tËch ra m¯t Óng bào. MÙt vË Chç tËch ã trm l§n thay Õi tên, làm m°Ýi hai nghÁ khác nhau, bË tù nhiÁu l§n, mÙt l§n bË k¿t án tí hình, mÙt l§n có tin là ch¿t  nhân dân chÝ ãi °ãc th¥y, không nhïng là vË Chç tËch §u tiên cça n°Ûc CÙng hoà mÛi, mà còn là mÙt vË Chç tËch khác th°Ýng. ây là mÙt nhà báo kà l¡i c£m t°ßng cça mình sau buÕi mít tinh: "Ngày 19 tháng 8 là ngày c°Ûp chính quyÁn trong toàn quÑc. Ngày mÓng 2 tháng 9 là ngày báo tin cho th¿ giÛi bi¿t r±ng chính quyÁn cça ta ã Õn Ënh. Ñi vÛi nhân dân ViÇt Nam, ngày mÓng 2 tháng 9 là mÙt ngày vëa long trÍng, vëa v» vang, vëa sung s°Ûng. Hà NÙi °ãc °u ãi h¡n h¿t. Ñi vÛi Hà NÙi, ngày mÓng 2 tháng 9 không nhïng là mÙt ngày v» vang cça Ùc l­p mà còn là mÙt ngày áng yêu vì ngày hôm ó l§n §u tiên thç ô Hà NÙi "m¯t th¥y" ng°Ýi con yêu quý nh¥t cça dân tÙc ViÇt Nam. Nhân dân Hà NÙi, các thành phÑ và các làng lân c­n làm thành mÙt dòng ng°Ýi vô t­n ch£y vào v°Ýn hoa Ba ình, tràn ng­p °Ýng phÑ chung quanh. Ng°Ýi ta tính Ù non mÙt triÇu ng°Ýi. Ch°a bao giÝ trong lËch sí ViÇt Nam ng°Ýi ta th¥y mÙt cuÙc mít tinh v) ¡i nh° th¿! QuÑc kó mÛi, QuÑc ca mÛi, Quân Ùi mÛi, Nhân dân mÛi, Chính phç mÛi, Ch¿ Ù mÛi. H¡n hai m°¡i triÇu trái tim cùng ­p mÙt nhËp d°Ûi ánh n¯ng t°¡i sáng mùa thu, trong mÙt khung trÝi trong xanh, cÝ Ï sao vàng hiên ngang ph¥p phÛi và thÕi vào lòng ng°Ýi mÙt luÓng gió xuân. Nh°ng c£m Ùng h¡n c£, là khi nhân dân th¥y HÓ Chí Minh ¿n, ng°Ýi mà nhân dân h±ng m¿n yêu, khâm phåc và kính trÍng, và l§n §u tiên nhân dân mÛi °ãc th¥y. Trong tình c£m chung cça nhân dân, hôm ¥y ng°Ýi ta ¿n, mÙt ph§n à dñ lÅ và mÙt ph§n à °ãc trông th¥y HÓ Chç tËch. MÙt khung c£nh hùng v), mÙt diÅn àn cao và trang nghiêm, quân Ùi anh ding, hàng rào danh dñ chÉnh tÁ, mÙt rëng cÝ, mÙt oàn xe dài v.v. MÙt c£nh t°ãng xéng áng khánh thành chính quyÁn dân chç cça nhân dân. Và nhân dân tñ nhç: t¥t c£ cái ó là cça chúng ta! Trong buÕi lÅ trang nghiêm này, ng°Ýi ng°Ýi chÝ ãi mÙt vË Chç tËch, mÙt lãnh tå. Ng°Ýi ta ngh) r±ng: Ng°Ýi mà chúng ta chÝ ãi nh¥t Ënh không ph£i nh° mÙt hoàng ¿ ngày x°a m·c áo hoàng bào, th¯t ai kh£m ngÍc, nh°ng nh¥t Ënh là mÙt vË lãnh tå n°Ûc nhà n m·c chÉnh tÁ, mÙt ng°Ýi i éng °Ýng hoàng, n nói trang trÍng, nói tóm l¡i là mÙt nhân v­t r¥t nhiÁu iÁu ·c biÇt. VÛi sñ t°ßng t°ãng nh° th¿ vÁ Chç tËch HÓ Chí Minh, nhân dân sÛm bi¿t mình là bË l§m. Trông th¥y Chç tËch ¿n, nhân dân nh­n th¥y HÓ Chç tËch gi£n dË, thân m­t nh° mÙt ng°Ýi cha hiÁn vÁ vÛi ám con. Të xa tôi th¥y Chç tËch HÓ Chí Minh. Chç tËch Ùi mi v£i ã ng£ màu vàng vì m°a gió, i mÙt ôi dép cao su, m·c mÙt bÙ qu§n áo ka ki. Khi Chç tËch b¯t §u Íc b£n Tuyên ngôn Ùc l­p giÍng sang s£ng cça Chç tËch còn nh¯c l¡i rëng núi xa xm, chi¿n tranh du kích. Íc xong mÙt o¡n và giïa nhïng ti¿ng v× tay, ti¿ng hoan hô nhiÇt liÇt, Chç tËch nói: "Tôi nói Óng bào nghe rõ không?". Câu hÏi gi£n ¡n này làm tiêu tan t¥t c£ nhïng gì còn xa cách giïa Chç tËch và nhân dân, và làm thành mÙt mÑi tình th¯m thi¿t k¿t ch·t lãnh tå và qu§n chúng. VÛi câu hÏi l¡ lùng nay, không mÙt ai ngÝ Chç tËch HÓ Chí Minh ã trë bÏ t¥t c£ lÅ ti¿t, t¥t c£ hình théc, Chç tËch trß thành "Cha HÓ" cça dân tÙc ViÇt Nam. "Tôi nói Óng bào nghe rõ không?", t¥t c£ qu§n chúng c£m th¥y sâu s¯c lòng th°¡ng yêu cça mÙt ng°Ýi Cha, cça Chç tËch HÓ Chí Minh Ñi vÛi qu§n chúng, vÛi nhân dân. T¥t c£ mÍi ng°Ýi th¥y Chç tËch là mÙt ng°Ýi nh° mình, g§n mình, cça mình, thân thi¿t vÛi mình, mÙt ng°Ýi th°¡ng yêu nhân dân vÛi mÙt lòng vô h¡n. Tr£ lÝi câu hÏi cça Chç tËch, mÙt triÇu ti¿ng áp Óng thanh hô lÛn: "Có" vang dÙi nh° mÙt ti¿ng s¥m. Và ¥y là k÷ niÇm thân m­t nh¥t, sâu s¯c nh¥t Ñi vÛi tôi cing nh° Ñi vÛi nhïng ng°Ýi khác, trong ngày lËch sí, ngày Ùc l­p& ". Ngày mÓng 3 tháng 9, HÙi Óng Chính phç l§n §u tiên cça n°Ûc ViÇt Nam dân chç cÙng hoà ã hÍp d°Ûi quyÁn chç to¡ cça HÓ Chç tËch. Hoàn toàn không có nghi théc, cing không có diÅn vn khai m¡c. HÓ Chç tËch gi£n ¡n nói vÛi các vË bÙ tr°ßng: "Th°a các cå và các chú (Chç tËch có thói quen gÍi nhïng ng°Ýi công tác tr» tuÕi, bÙ tr°ßng ho·c th°Ýng dân, b±ng ti¿ng chú). Sau tám m°¡i nm bË áp béc, bË bóc lÙt, và d°Ûi chính sách ngu dân cça thñc dân Pháp, các b¡n và tôi, chúng ta Áu ch°a quen vÛi kù thu­t hành chính. Nh°ng iÁu ó không làm cho chúng ta lo ng¡i. Chúng ta vëa làm vëa hÍc, vëa hÍc vëa làm. Ch¯c ch¯n r±ng chúng ta s½ ph¡m khuy¿t iÃm, nh°ng chúng ta s½ sía chïa, chúng ta có can £m sía chïa khuy¿t iÃm. VÛi lòng yêu n°Ûc và yêu nhân dân sâu s¯c, tôi ch¯c chúng ta s½ thành công. HiÇn nay nhïng v¥n Á gì là v¥n Á c¥p bách h¡n c£? Theo ý tôi, có sáu v¥n Á. MÙt là, nhân dân ang ói. Ngoài nhïng kho chéa thóc mà Pháp, Nh­t v¡ vét cça nhân dân, bÍn Nh­t, Pháp còn b¯t Óng bào chúng ta gi£m bÛt diÇn tích c¥y lúa à trÓng th§u d§u, ay và nhïng thé cây khác c§n thi¿t cho cuÙc chi¿n tranh cça chúng. H¡n nïa, chúng ta còn tìm th¥y hai k¿ ho¡ch cça bÍn c§m quyÁn Pháp vÛi måc ích gây n¡n ói, à ngn trß phong trào yêu n°Ûc và b¯t buÙc Óng bào chúng ta ph£i làm viÇc nh° nô lÇ. H¡n hai triÇu Óng bào chúng ta ã ch¿t ói vì chính sách Ùc ác này. Vëa rÓi n¡n låt ã phá ho¡i tám tÉnh s£n xu¥t lúa g¡o. iÁu ó càng làm cho tình hình tr§m trÍng h¡n. Nhïng ng°Ýi thoát ch¿t ói nay cing bË ói. Chúng ta ph£i làm th¿ nào cho hÍ sÑng. Tôi Á nghË vÛi Chính phç là phát Ùng mÙt chi¿n dËch tng gia s£n xu¥t. Trong khi chÝ ãi ngô, khoai và nhïng l°¡ng thñc phå khác, ph£i ba bÑn tháng mÛi có, tôi Á nghË mß mÙt cuÙc l¡c quyên. M°Ýi ngày mÙt l§n, t¥t c£ Óng bào chúng ta nhËn n mÙt bïa. G¡o ti¿t kiÇm °ãc s½ góp l¡i và phát cho ng°Ýi nghèo. V¥n Á thé hai, n¡n dÑt là mÙt trong nhïng ph°¡ng pháp Ùc ác mà bÍn thñc dân dùng à cai trË chúng ta. H¡n chín m°¡i ph§n trm Óng bào chúng ta mù chï. Nh°ng, chÉ c§n ba tháng là ç à hÍc Íc, hÍc vi¿t ti¿ng n°Ûc ta theo v§n quÑc ngï. MÙt dân tÙc dÑt là mÙt dân tÙc y¿u. Vì v­y tôi Á nghË mß mÙt chi¿n dËch à chÑng n¡n mù chï. V¥n Á thé ba. Tr°Ûc chúng ta ã bË ch¿ Ù quân chç chuyên ch¿ cai trË, rÓi ¿n ch¿ Ù thñc dân không kém ph§n chuyên ch¿, nên n°Ûc ta không có hi¿n pháp. Nhân dân ta không °ãc h°ßng quyÁn tñ do dân chç. Chúng ta ph£i có mÙt hi¿n pháp dân chç. Tôi Á nghË chính phç tÕ chéc càng sÛm càng hay cuÙc TÕng TuyÃn Cí vÛi ch¿ Ù phÕ thông §u phi¿u. T¥t c£ công dân trai gái m°Ýi tám tuÕi Áu có quyÁn éng cí và b§u cí, không phân biÇt giàu nghèo, tôn giáo, dòng giÑng v.v. V¥n Á thé t°. Ch¿ Ù thñc dân ã §u Ùc dân ta vÛi r°ãu và thuÑc phiÇn. Nó ã dùng mÍi thç o¡n hòng hç hoá dân tÙc chúng ta b±ng nhïng thói x¥u, l°Ýi bi¿ng, gian gi£o, tham ô và nhïng thói x¥u khác. Chúng ta có nhiÇm vå c¥p bách là ph£i giáo dåc l¡i nhân dân chúng ta trß nên mÙt dân tÙc ding c£m, yêu n°Ûc, yêu lao Ùng, mÙt dân tÙc xéng áng vÛi n°Ûc ViÇt Nam Ùc l­p. Tôi Á nghË mß mÙt chi¿n dËch giáo dåc l¡i tinh th§n nhân dân b±ng cách thñc hiÇn: C¦N, KIÆM, LIÊM, CHÍNH. V¥n Á thé nm. Thu¿ thân, thu¿ chã, thu¿ ò, là mÙt lÑi bóc lÙt vô nhân ¡o. Tôi Á nghË bÏ ngay ba thé thu¿ ¥y. CuÑi cùng tôi Á nghË tuyÇt Ñi c¥m hút thuÑc phiÇn. V¥n Á thé sáu. Thñc dân và phong ki¿n thi hành chính sách chia r½ Óng bào Giáo và Óng bào L°¡ng à dÅ thÑng trË. Tôi Á nghË Chính phç ra tuyên bÑ: "T(N NG¯àNG Tð DO và L°¡ng Giáo oàn k¿t". Sau cuÙc th£o lu­n, các bÙ tr°ßng Áu tán thành lÝi Á nghË cça HÓ Chç tËch. Các ban phå trách °ãc tÕ chéc à thñc hiÇn các k¿ ho¡ch và ch°¡ng trình. Công viÇc b¯t §u trong sñ ph¥n khßi chung cça chính phç và nhân dân. CuÙc v­n Ùng quyên g¡o khai m¡c ß Nhà hát lÛn Hà NÙi. HÓ Chç tËch tha thi¿t kêu gÍi toàn thà Óng bào l¡c quyên. Chç tËch em ph§n g¡o cça mình quyên tr°Ûc tiên. NhiÁu Ù l¡c quyên °ãc tÕ chéc. Nhïng cå phå lão xung phong kéo xe, thanh niên nam nï ©y xe trang hoàng vÛi nhïng biÃu ngï và cÝ xí. Ùi này i quanh thành phÑ. Ùi kia i trong các làng. Kh¯p n¡i, âu âu cing quyên g¡o nh° th¿, m°Ýi ngày mÙt l§n, °ãc hàng v¡n t¥n g¡o cho Óng bào thi¿u thÑn. Chi¿n dËch chÑng ói ch¥m dét khi lúa ã chín và khoai ã to cç. VÛi nhïng biÃu ngï: "Không mÙt t¥c ¥t bÏ hoang". "T¥c ¥t là t¥c vàng". T¥t c£ nhân dân n× lñc tng gia s£n xu¥t. HÓ Chç tËch, các bÙ tr°ßng, nhân viên Chính phç m×i ng°Ýi trÓng trÍt mÙt ám ¥t trong nhïng giÝ r£nh. Phå lão, sinh viên, hÍc sinh, phå nï, thã thuyÁn, t¥t c£ mÍi ng°Ýi cào, cuÑc, cày, bëa, gieo giÑng. Ng°Ýi thành thË tÕ chéc nhïng Ùi công tác à giúp á Óng bào nông dân. Và nông dân càng cÑ g¯ng séc g¥p bÙi. HÍ tñ nhç: "Bây giÝ chúng ta làm viÇc cho chúng ta, ché không ph£i làm viÇc cho bÍn Nh­t, bÍn Pháp". Nh°ng trÝi muÑn thí thách lòng can £m cça nhân dân ViÇt Nam: Sau n¡n låt ã phá ho¡i tr¡ tråi, ¿n h¡n hán ghê gÛm. Nhân dân quy¿t chi¿n th¯ng thiên tai. M×i ngày buÕi sáng và buÕi chiÁu, nhïng oàn ng°Ýi dài d±ng d·c, àn ông, àn bà, thanh niên, phå lão xách g§u, bi ông, nÓi, °a n°Ûc të sông lên ruÙng t°Ûi cho lúa. Ng°Ýi ta vëa làm vëa hát vëa c°Ýi cho ¿n khuya. Séc ng°Ýi ã th¯ng thiên tai. M·c d§u h¡n hán, lúa ngô, khoai s¯n mÍc r¥t tÑt. Mùa °ãc. N¡n ói tránh khÏi. Nông dân vëa g·t, vëa hát bài hát mÛi: "HÓ Chí Minh muôn nm". VÁ nông nghiÇp còn có mÙt v¥n ¿ quan trÍng là ê iÁu. D°Ûi ch¿ Ù thñc dân, m×i nm ng°Ýi ta tiêu r¥t nhiÁu tiÁn, nh°ng ph§n lÛn tiÁn lÍt vào túi bÍn quan l¡i c°Ýng hào. Chính phç mÛi cça n°Ûc CÙng hoà ViÇt Nam mÛi không có nhiÁu tiÁn. Làm th¿ nào? HÓ Chç TËch i thm các ­p, có nhïng nhà kù thu­t i theo, triÇu t­p dân chúng các tÉnh và Chç tËch kêu gÍi. LÝi áp l¡i không ph£i chÝ ãi lâu. Nông dân chia nhau óng góp, ng°Ýi này góp tiÁn, ng°Ýi kia góp g¡o, ng°Ýi khác góp séc. Và v¥n Á ¯p ê °ãc gi£i quy¿t. ViÇc ¥u tranh chÑng n¡n mù chï phát triÃn vÛi mÙt luÓng ph¥n khßi mÛi trong nhân dân. áp l¡i lÝi kêu gÍi cça HÓ Chç tËch, chÉ ß thành phÑ Hà NÙi ã có h¡n hai nghìn thanh niên nam nï xung phong làm giáo viên không l°¡ng. LÛp hÍc mÍc kh¯p n¡i nh° mng mÍc sau tr­n m°a xuân. Có nhïng làng m×i tu§n nhËn n mÙt bïa à mua gi¥y và d§u cho lÛp hÍc. Có nhïng lÛp hÍc sáng, lÛp hÍc chiÁu, lÛp hÍc tÑi cho tr» em, thanh niên và ng°Ýi éng tuÕi. Th­t là mÙt cuÙc thi ua hÍc t­p. Không có ç bút vi¿t, m·c kÇ, ng°Ýi ta vi¿t vÛi m£nh g×, viên g¡ch, m£nh tre. Không ç gi¥y, thì ã có cát, tro, ¥t, lá chuÑi có thà thay gi¥y. M×i nhà là mÙt lÛp hÍc. M×i ình, m×i chùa có thà là mÙt tr°Ýng hÍc. NhiÁu n¡i, m×i em bé chn trâu, m×i cô bé c¯t cÏ Áu có mÙt quyÃn vß nhÏ. Các em vëa làm vëa hÍc. BuÕi tÑi kh¯p thành thË thôn quê, chúng ta nghe ti¿ng ánh v§n vui v»: bÝ-a ba, cÝ-a-ca, Ý-a a. Có nhïng tr°Ýng hãp r¥t c£m Ùng. Có ng°Ýi cåt c£ hai chân tÑi nào cing i d¡y. Có ng°Ýi vëa câm vëa i¿c, sau ba tháng hÍc, ã bi¿t vi¿t. Có mÙt cô bé cåt hai bàn tay cing quy¿t tâm hÍc Íc cho kó °ãc. Có nhïng cå già h¡n tám m°¡i tuÕi cing i hÍc vÛi các cháu. Nhïng béc th° §u tiên cça hÍ vi¿t, là luôn luôn tÏ lòng bi¿t ¡n HÓ Chç tËch và n×i sung s°Ûng cça hÍ °ãc bi¿t Íc, bi¿t vi¿t. NhÝ sñ quan tâm cça hàng v¡n giáo viên tình nguyÇn, và nhÝ tinh th§n ham hÍc cça nhân dân, viÇc thanh toán n¡n mù chï ã có k¿t qu£ r¥t lÛn. Non mÙt nm, h¡n bÑn triÇu ng°Ýi ViÇt Nam (mÙt ph§n nm dân sÑ) ã bi¿t Íc và bi¿t vi¿t. HÓ Chç tËch ã tuyên bÑ n¿u ng°Ýi ta à chúng ta yên Õn, thì viÇc thanh toán n¡n mù chï s½ xong trong vài ba nm. HiÇn nay ã có nhiÁu làng mà t¥t c£ dân làng trên tám m°¡i tuÕi Áu bi¿t Íc và bi¿t vi¿t. Nhïng làng này °ãc vinh dñ ti¿p th° khen ngãi cça HÓ Chç tËch. HÍ tÕ chéc nhïng buÕi lÅ long trÍng à nh­n th°. Phong trào Ýi sÑng mÛi ti¿n ch­m nh°ng ch¯c ch¯n. Siêng nng và ti¿t kiÇm là mÙt éc tính sµn có cça ng°Ýi ViÇt Nam. Nh°ng các thành phÑ là nhïng n¡i t­p trung bÍn thÑng trË thñc dân phong ki¿n, ng°Ýi ông phéc t¡p thì nhiÅm nhiÁu thói x¥u nh°: lãng phí, xã hoa, tham ô, truõ l¡c. Nh°ng nhÝ sñ tuyên truyÁn, giáo dåc cho nên ã sía chïa mÙt ph§n nhïng thói x¥u ¥y. N¡n hÑi lÙ ã gi£m bÛt. HÓ Chç tËch tuy khoan hÓng nh°ng Ñi vÛi tÙi hÑi lÙ thì ng°Ýi r¥t nghiêm kh¯c. C£i cách xã hÙi ã khó, c£i cách chính trË còn khó h¡n. MuÑn có mÙt biÇn pháp ph£i tÕ chéc tÕng tuyÃn cí. BÍn ph£n Ùng nh° £ng phái NguyÅn H£i Th§n, NguyÅn T°Ýng Tam °ãc QuÑc dân £ng Trung QuÑc giúp á, âm m°u phá ho¡i tÕng tuyÃn cí. MÙt m·t khác chi¿n sñ diÅn ra kËch liÇt ß Nam bÙ. Sài Gòn, Chã LÛn, Mù Tho và nhïng thË tr¥n lÛn khác Áu bË quân Anh, Pháp chi¿m óng. Þ ó nhân dân g·p r¥t nhiÁu khó khn trong viÇc tÕ chéc tÕng tuyÃn cí. HÓ Chç tËch ã tìm ra mÙt gi£i pháp: nh°Ýng cho NguyÅn H£i Th§n và NguyÅn T°Ýng Tam b£y m°¡i gh¿ mà chúng s½ chia nhau ho·c bán cho ng°Ýi nào xu¥t tiÁn mua. Ñi vÛi bÍn này, nhân dân r¥t khinh bÉ. Ng°Ýi hÏi t¡i sao l¡i à cho nhïng h¡ng ng°Ýi này ß trong QuÑc hÙi §u tiên cça n°Ûc ViÇt Nam? ây là mÙt sñ nhåc nhã cho ch¿ Ù dân chç mÛi v.v. HÓ Chç tËch r¥t hiÃu lòng téc tÑi cça nhân dân Ñi vÛi các "nghË viên" này. HÓ Chç tËch gi£i thích cho nhân dân mÙt cách r¥t gi£n ¡n. Chç tËch nói: "MuÑn giÓng khoai giÓng lúa, ng°Ýi ta ph£i dùng phân. MuÑn i ¿n dân chç mà t¥t c£ chúng ta Áu muÑn, ôi khi chúng ta ph£i làm nhïng viÇc chúng ta không vui lòng làm". Nhân dân nghe lÝi HÓ Chç tËch và yên lòng. VÁ nhïng cuÙc tuyÃn cí ß Nam bÙ, HÓ Chç tËch nói vÛi Óng bào Nam bÙ: "N¿u chúng ta không thà tuyÃn cí công khai thì chúng ta tuyÃn cí bí m­t". B£n dñ án hi¿n pháp °ãc th£o c©n th­n và phát rÙng rãi à nhân dân có thà nghiên céu phê bình và góp ý ki¿n. Þ trong thành phÑ và nông thôn tÕ chéc nhïng cuÙc hÙi hÍp à gi£i thích cho nhân dân chÍn ng°Ýi éng cí và tÕ chéc b§u cí nh° th¿ nào. Tr°Ûc tuyÃn cí có ng°Ýi nghi ngÝ, hÍ nói: "Nhân dân còn dÑt, ch°a bi¿t dùng quyÁn dân chç. BÍn §u c¡ s½ lãi dång. CuÙc tuyÃn cí s½ th¥t b¡i". Có mÙt lòng tin t°ßng vô h¡n ß nhân dân, HÓ Chç tËch nói: "Nhân dân r¥t thông minh. HÍ s½ bi¿t dùng lá phi¿u cça hÍ, tÕng tuyÃn cí s½ thành công!". K¿t qu£ ã chéng minh lÝi HÓ Chç tËch là úng. NhiÁu Ëa ph°¡ng yêu c§u HÓ Chç tËch ra éng cí ß Ëa ph°¡ng mình. NhiÁu Ëa ph°¡ng khác yêu c§u HÓ Chç tËch có quyÁn là nghË viên không c§n tham gia éng cí. HÓ Chç tËch nh­n ra éng cí ß Hà NÙi. Ngày mÓng 6 tháng 1 nm 1946, là mÙt ngày mëng Ñi vÛi nhân dân ViÇt Nam. MÙt không khí ph¥n khßi tràn kh¯p n¡i. Të sáng ß nhïng n¡i §u phi¿u - trang hoàng cÝ, hoa, biÃu ngï - ã ông nghËt nhïng nam nï cí tri vui v» i bÏ phi¿u. TrÑng ánh, cÝ bay, thi¿u nhi i të nhà này sáng nhà khác nh¯c: "Ông, bà, chú, thím i bÏ phi¿u". Có nhiÁu Ëa ph°¡ng mÙt trm ph§n trm cí chi ã tham gia bÏ phi¿u. Trung bình là tám m°¡i nhm ph§n trm cí tri i bÏ phi¿u. Chín m°¡i chín ph§n trm cí tri ß Hà NÙi ã i bÏ phi¿u. Toàn thà bÏ phi¿u cho danh sách éng cí do HÓ Chç tËch éng §u. Và gÓm có: mÙt kù s° thuÙc £ng Dân chç, mÙt vË hÍc gi£, mÙt bác s) và mÙt bà, Áu không có £ng phái. Ngày hôm ¥y, có nhïng c£nh t°ãng thñc c£m Ùng. MÙt ông cå tám m°¡i t° tuÕi, nhÝ ng°Ýi d¯t ¿n phòng tuyÃn cí và sau khi i bÏ phi¿u, vuÑt bÙ râu b¡c và nói: "Ngày nay °ãc h°ßng quyÁn dân chç thì già có nh¯m m¯t cing tho£ lòng rÓi". MÙt ông cå khác nói r¥t hiên ngang: "Tuy lão ã b£y m°¡i tuÕi, nh°ng là mÙt công dân tr» vì l§n §u tiên lão bÏ phi¿u cing nh° các chú thanh niên." ChË em là nhïng i bÏ phi¿u sÛm và hng hái nh¥t. Þ miÁn Nam Trung bÙ, cuÙc tuyÃn cí ti¿n hành d°Ûi bom ¡n cça Pháp. Chi¿n s) du kích mÙt tay c§m súng, mÙt tay c§m lá phi¿u. Þ Sài Gòn và Chã LÛn và các vùng bË t¡m chi¿m, cuÙc tuyÃn cí ti¿n hành bí m­t. Ban êm nhïng thanh niên nam nï xung phong i bí m­t të nhà này sang nhà khác gi¥u kín thùng phi¿u d°Ûi áo. Tám m°¡i hai ph§n trm cí tri ß Sài Gòn và Chã LÛn ã bÏ phi¿u. Nh°ng bÑn m°¡i nhm thanh niên xung phong ã bË Ëch b¯t và b¯n ch¿t. Th­t là mÙt cuÙc tuyÃn cí «m máu, r¥t anh ding. Trong toàn quÑc, ba trm nghË viên °ãc trúng cí trong ó có m°Ýi hai phå nï. Trong sÑ các nghË viên có ç ¡i biÃu các tôn giáo và các t§ng lÛp nhân dân. Ngày mÓng 2 tháng 3 nm 1946, quÑc hÙi §u tiên cça ViÇt Nam hÍp t¡i thç ô Hà NÙi. TÛi kó hÍp l§n thé hai, toàn thà quÑc hÙi nh¥t trË thông qua b£n Hi¿p pháp mÛi cça n°Ûc ViÇt Nam. Nhïng ·c iÃm cça hi¿n pháp là: Tôn trÍng các quyÁn tñ do dân chç nh°: Tñ do tín ng°áng, l­p hÙi, v.v. Nam nï bình ³ng, Chçng tÙc bình ³ng, T¥t c£ mÍi ng°Ýi công dân Áu bình ³ng tr°Ûc pháp lu­t. N°Ûc ViÇt Nam tuyên bÑ là mÙt n°Ûc dân chç cÙng ho¡, chính phç do quÑc hÙi cí ra chËu trách nhiÇm tr°Ûc quÑc hÙi". Trong phiên hÍp cça quÑc hÙi, chính phç HÓ Chí Minh të chéc. QuÑc hÙi cí HÓ Chç tËch l­p chính phç mÛi. Thành ph§n cça chính phç mÛi nh° sau: Chç tËch: HÓ Chí Minh Phó chç tËch: NguyÅn H£i Th§n Trong m°Ýi bÙ, phe cánh cça NguyÅn H£i Th§n chi¿m nm, trong ó NguyÅn T°Ýng Tam làm bÙ tr°ßng BÙ Ngo¡i giao. °ãc ít lâu, NguyÅn H£i Th§n tñ tiÇn bÏ chéc vå mà trÑn i. Chç tËch HÓ Chí Minh và chính phç chuyên tâm trong công viÇc giï gìn hoà bình và xây dñng l¡i n°Ûc nhà. úng ba tu§n sau khi tuyên bÑ ViÇt Nam Ùc l­p, êm 23 tháng 9 nm 1945 quân Pháp gây ra chi¿n tranh ß Nam bÙ. T° lÇnh tÑi cao Óng minh v¡ch n°Ûc ViÇt Nam ra hai vùng, phía Nam do quân Ùi Anh gi£i pháp quân Nh­t, phía B¯c do quân Ùi Trung QuÑc gi£i giáp quân Nh­t. Khi mÛi ¿n, quân Ùi Anh °ãc nhân dân Nam bÙ ón ti¿p niÁm nß vì tin vào hi¿n ch°¡ng quÑc ¡i Tây D°¡ng và Phranxixcô. Cing nh° Óng bào c£ n°Ûc, nhân dân Nam bÙ b¯t §u h°ßng tñ do mÛi giành l¡i, và làm viÇc cho t°¡ng lai cça ¥t n°Ûc. Thình lình, chiÁu ngày 23 tháng 9 nm 1945, T° lÇnh Anh tuyên bÑ giÛi nghiêm Sài Gòn, c¥m nhân dân i ra °Ýng. ¿n nía êm, vÛi khí giÛi do quân Anh cung c¥p và lãi dång lÇnh giÛi nghiêm, quân Pháp t¥n công thành phÑ. Chi¿n tranh ViÇt  Pháp b¯t §u. ây là mÙt cuÙc chi¿n tranh ph£n bÙi do thñc dân Pháp gây ra. MÙt bên liên quân Pháp, Nh­t, Anh, mÙt bên chÉ có ng°Ýi ViÇt Nam. Quân Nh­t võ trang §y ç bË iÁu Ùng i kh¯p các n¡i trong miÁn Nam. RÓi thì, quân Anh i theo, l¥y cÛ là à gi£i giáp quân Nh­t, và quân Pháp ti¿p sau quân Anh. BÑ trí nh° th¿, ng°Ýi ViÇt Nam n¿u ánh quân Pháp thì không tránh khÏi b¯n vào quân Nh­t, quân Anh. Quân Pháp núp sau l°ng quân Nh­t và quân Anh luôn luôn chi¿m °ãc nhïng tr­n Ëa ã chu©n bË sµn. B¯t §u chi¿n tranh, bÍn Pháp nói lâu nh¥t là ba tu§n, t¥t c£ Nam bÙ và miÁn Nam Trung bÙ s½ bË chi¿m h¿t. LÝi huyênh hoang cça Pháp không thñc hiÇn °ãc, quân Anh th¥y bÑi rÑi: NhiÇm vå chính théc cça hÍ là gi£i giáp quân Nh­t, nh°ng thñc t¿, hÍ giúp Pháp ánh ViÇt Nam. Khi quân Ùi cça t°Ûng L¡ cÝ-Léc (Leclere) ¿n, bÍn Pháp l¡i nói: lâu nh¥t là ba tháng, ViÇt Nam s½ bË ánh b¡i. Quân Anh giúp cho quân Pháp, b±ng cách bán r¥t nhiÁu khí giÛi cho Pháp. Quân Ùi L¡ cÝ-Léc không ánh b¡i °ãc nhân dân Nam bÙ. ô Ñc ác ging li ¡ (Thierry D Argenlieu) cao u÷ Pháp ¿n Nam bÙ. Lúc b¥y giÝ, bÍn thñc dân Pháp b£o: "N¿u chúng ta không thà chinh phåc ViÇt Nam b±ng vi lñc, chúng ta s½ dùng m°u k¿ à chinh phåc". CuÙc àm phán b¯t §u. HÓ Chç tËch và chính phç ta không muÑn chi¿n tranh, chÉ muÑn tÕ quÑc °ãc Ùc l­p và thÑng nh¥t, muÑn hoà bình à tránh cho nhân dân khÏi khÕ và xây dñng l¡i n°Ûc ViÇt Nam nghèo nàn vì g§n mÙt th¿ k÷ sÑng d°Ûi sñ thÑng trË cça thñc dân Pháp. Vì v­y Chç tËch ký vÛi ¡i diÇn cça n°Ûc Pháp, ông Xanh t¡ ni (Sainteny), b£n hiÇp Ënh ngày 6 tháng 3. Cn cé theo hiÇp Ënh này, n°Ûc ViÇt Nam thëa nh­n ß trong khÑi liên hiÇp Pháp, thëa nh­n nhïng quyÁn lãi kinh t¿ và vn hoá cça Pháp ß ViÇt Nam, cho phép m°Ýi lm nghìn lính Pháp Õ bÙ ß B¯c bÙ và Trung bÙ Ã thay th¿ quân T°ßng gi£i giáp quân Nh­t. HiÇp Ënh ký xong, ôi bên ph£i l­p téc ình chÉ xung Ùt. ây là mÙt lúc khá khó khn cho HÓ Chç tËch. Báo chí cça NguyÅn T°Ýng Tam và NguyÅn H£i Th§n công kích Chç tËch kËch liÇt, vu cáo Chç tËch ã à cho Pháp mua chuÙc. Nhân dân không b±ng lòng, vì hÍ cm thù sâu s¯c bÍn Pháp thñc dân. Tr°Ûc m·t ông £o qu§n chúng, HÓ Chç tËch gi£i thích nhïng nguyên nhân trong n°Ûc và n°Ûc ngoài b¯t buÙc ph£i ký hiÇp Ënh. CuÑi cùng Chç tËch k¿t thúc b±ng nhïng lÝi c£m Ùng: "HÓ Chí Minh không và s½ không bao giÝ là mÙt ng°Ýi bán n°Ûc". Nh°ng, cing ngày hôm ó, ô Ñc ác ging li ¡ bí m­t nói vÛi thñc dân Pháp: "Nhïng nh°ãng bÙ mà Pháp ã ký trong hiÇp Ënh, Pháp s½ dùng ph°¡ng pháp khác à giành l¡i". (Nhïng lÝi này do Bút biên (Boutbien)) nghË viên Pháp cho bi¿t. Và các chi¿n s) ß Nam bÙ ã b¯t °ãc lÇnh bí m­t ó Á ngày 7 3 1946 cça ác gin li ¡ giao cho Pi Nhông ph£i tìm cách phá hiÇp Ënh 6-3). Qu£ th­t, cao u÷ Pháp ã không të mÙt hành Ùng nào à phá ho¡i hiÇp Ënh mÓng 6 tháng 3. Nhïng hành Ùng khiêu khích không nhïng không ình chÉ mà còn tng thêm. Và quân Ùi Pháp Õ bÙ ß Trung bÙ và B¯c bÙ luôn luôn ki¿m cách gây nhïng sñ xung Ùt chÑng l¡i ng°Ýi ViÇt Nam. Nhïng cuÙc xung Ùt Õ máu ã x£y ra ngay ß Hà NÙi. VÁ m·t kinh t¿, ô Ñc ác ging li ¡ ã dùng thç o¡n x£o quyÇt. Y ra lÇnh bÏ gi¥y b¡c nm trm Óng. ây là mÙt mánh khóe thñc dân x£o trá ã làm cho hàng chåc v¡n gia ình ViÇt Nam và ngo¡i kiÁu bË phá s£n. Sau hiÇp Ënh mÓng 6 tháng 3, mÙt cuÙc hÙi nghË ViÇt  Pháp hÍp ß à L¡t. HÙi nghË không em l¡i k¿t qu£ gì vì ¡i biÃu Pháp không thành thñc. RÓi cuÙc g·p gá giïa HÓ Chç tËch và ô Ñc ác ging li ¡ t¡i vËnh H¡ Long vÛi r¥t nhiÁu nghi théc long trÍng: hai m°¡i mÑt phát ¡i bác chào khi HÓ Chç tËch ¿n, hai m°¡i mÑt phát ¡i bác chào khi HÓ Chç tËch i, h¡m Ùi Pháp duyÇt binh, v.v. CuÙc g·p gá này quy¿t Ënh s½ có mÙt oàn ¡i biÃu quÑc hÙi ViÇt Nam sang Pháp, và vào cuÑi tu§n tháng 5 nm 1946 mÙt oàn ¡i biÃu khác cça ViÇt Nam s½ ¿n Pa ri à iÁu ình nhïng mÑi quan hÇ giïa ViÇt Nam và Pháp. Óng thÝi HÓ Chç tËch s½ là th°ãng khách cça chính phç Pháp. Ngày 31 tháng 5 nm 1946, HÓ Chç tËch cùng phái oàn ViÇt Nam lên °Ýng sang Pa ri. Phái oàn này áng l½ do NguyÅn T°Ýng Tam, b¥y giÝ là bÙ tr°ßng BÙ Ngo¡i giao, lãnh ¡o. Nh°ng ngay hôm tr°Ûc khi i, "bÙ tr°ßng" Tam ã bÏ trÑn, mang theo tiÁn quù cça bÙ. Nh°ng phái oàn v«n i do ông Ph¡m Vn Óng lãnh ¡o. MÙt ngày sau khi chç tËch n°Ûc ViÇt Nam dân chç cÙng hoà sang Pháp, ô Ñc ác ging li ¡, cao u÷ Pháp, tÕ chéc chính phç bù nhìn Nam Kó và tuyên bÑ "Nam Kó tñ trË". Vì chính sách gian dÑi ¥y làm cho nhân dân ph«n u¥t, cho nên chi¿n tranh càng kËch liÇt h¡n ß Nam bÙ và miÁn Nam Trung bÙ. Máy bay Pháp b¯n cháy nhiÁu làng m¡c và b¯n gi¿t nhiÁu dân chúng. Khçng bÑ diÅn ra kh¯p trong vùng quân Ùi Pháp chi¿m óng. Chúng l¡i già mÓm vu khÑng nhân dân ViÇt Nam hành Ùng khçng bÑ! Chính phç Pháp ti¿p ón HÓ Chç tËch vÛi nhïng nghi lÅ Ñi vÛi mÙt lãnh tå cça mÙt n°Ûc. Nh°ng hÙi nghË ViÇt  Pháp ß Phông ten n¡ b¡ lô (Fontainebleau) ã th¥t b¡i vì trong khi ó ô Ñc ác ging li ¡ hÍp mÙt cuÙc hÙi nghË khác ß à L¡t, không mÝi ViÇt Nam. Måc ích cça cao u÷ Pháp r¥t rõ ràng: phá ho¡i hÙi nghË Phông ten n¡ b¡ lô b±ng mÙt hÙi nghË Ñi l­p. Trong khi hÙi nghË Phông ten n¡ b¡ lô hÍp thì cing hÍp "HÙi nghË hoà bình" giïa các n°Ûc ã tham gia ¡i chi¿n l§n thé hai. Vì muÑn hoà bình và muÑn ngn trß nhïng sñ khiêu khích cça thñc dân ph£n Ùng, HÓ Chç tËch ký vÛi chính phç Pháp b£n t¡m °Ûc 14 tháng 9, hai m°¡i bÑn giÝ tr°Ûc khi Chç tËch rÝi n°Ûc Pháp. Sau khi ký b£n t¡m °Ûc, báo chí Pháp và quÑc t¿ có ¿n phÏng v¥n, HÓ Chç tËch tr£ lÝi: "Hai v¥n Á chính: thÑng nh¥t và Ùc l­p cça ViÇt Nam ch°a °ãc gi£i quy¿t dét khoát. Nh°ng mÙt b£n t¡m °Ûc còn h¡n không có iÁu °Ûc gì c£". Trong thÝi gian ß Pháp, HÓ Chç tËch ã i thm miÁn Nam và miÁn B¯c n°Ûc Pháp. Chç tËch ã ¿n thm n¡i Õ bÙ cça quân Óng minh ß phía B¯c n°Ûc Pháp. Chç tËch ã g·p nhiÁu ng°Ýi: nhà chính trË, nhà trí théc, lãnh tå kinh t¿, lãnh tå thã thuyÁn, ¡i biÃu phå nï, lãnh tå thanh niên. Chç tËch nh­n th¥y nhân dân Pháp yêu chuÙng hoà bình và tán thành thÑng nh¥t và Ùc l­p cça ViÇt Nam. iÁu ó là mÙt sñ an çi lÛn cho Chç tËch. Phái oàn ViÇt Nam vÁ tr°Ûc mÙt vài ngày. Chç tËch vÁ sau trên mÙt chi¿c tàu chi¿n uy mông uy¿c vin (Du mont Durville) cça Pháp. Cách ây trên ba m°¡i nm, Chç tËch i Pháp, làm phå b¿p trên mÙt chi¿c tàu buôn. Ngày nay Chç tËch i trên mÙt chi¿c tàu chi¿n, là th°ãng khách cça n°Ûc Pháp. Tuy hoàn c£nh khác nhau nh°ng Chç tËch v«n luôn luôn là ng°Ýi cách m¡ng trong s¡ch và hng hái. Thái Ù Ñi xí thành th­t vÛi mÍi ng°Ýi và lòng yêu nhân lo¡i v«n không thay Õi. VÁ ¿n Cam Ranh, ô Ñc ac ging li ¡ ón HÓ Chç tËch trên mÙt chi¿c tàu chi¿n khác. CuÙc g·p gá r¥t long trÍng. Cao u÷ Pháp héa h¹n s½ thành th­t ch¥p hành b£n t¡m °Ûc. Nh°ng trong khi ó y bí m­t ra lÇnh cho h£i quân Pháp phong to£ cía biÃn H£i Phòng. Y không phái ¡i biÃu tham gia nhïng cuÙc hÙi nghË ã Ënh trong b£n t¡m °Ûc à gi£i quy¿t các v¥n Á. Y ra lÇnh b¯n vào qu§n chúng ß Nha Trang trong cuÙc mít tinh mëng ngày thi hành b£n t¡m °Ûc. Y sía so¡n k¿ ho¡ch t¥n công H£i Phòng và L¡ng S¡n. M·c d§u nhïng hành Ùng Ñi Ëch vÁ phía Pháp, HÓ Chç tËch v«n c°¡ng quy¿t giï gìn hoà bình. VÁ ¿n H£i Phòng và Hà NÙi, nhân dân ón Chç tËch mÙt cách vô cùng nhiÇt liÇt và thân m¿n. Nhân dân các thành phÑ và các làng lân c­n ¿n chÝ ãi hai ba ngay à ón HÓ Chç tËch. SuÑt °Ýng H£i Phòng  Hà NÙi ông nghËt nhïng ng°Ýi. Tr°Ûc khi i Pháp, HÓ Chç tËch nh­n °ãc hàng v¡n lá th° khuyên Chç tËch ëng i máy bay. Nhïng béc th° này là cça các h¡ng ng°Ýi ç các t§ng lÛp, ç các léa tuÕi. VÁ ¿n Hà NÙi, HÓ Chç tËch liÁn hÍp chính phç và Ban th°Ýng trñc quÑc hÙi, ·t nhïng tÕ chéc à thi hành b£n t¡m °Ûc, Óng thÝi Á phòng nhïng sñ ph£n bÙi cça thñc dân Pháp. MÙt k¿ ho¡ch xây dñng kinh t¿ °ãc ·t ra. Chç tËch ·t k¿ ho¡ch cho mÙt vùng kiÃu m«u. T¥t c£ mÍi viÇc Áu nh±m måc ích cçng cÑ hoà bình và xây dñng Ýi sÑng mÛi. Nh°ng thình lình thành phÑ H£i Phòng bË quân Ùi Pháp t¥n công. ¥y là ngày 20 tháng 11 nm 1946. Ngày hôm sau thñc dân Pháp l¡i t¥n công L¡ng S¡n. HÓ Chç tËch và t°Ûng Moóc li e (Morlière), T° lÇnh quân Ùi Pháp ß B¯c bÙ, cí nhïng phái oàn ¿n H£i Phòng thi hành mÇnh lÇnh ngëng b¯n. Nh°ng quân Ùi Pháp không ngëng b¯n. H£i quân, không quân, låc quân Pháp Óng thÝi tàn sát ngót v¡n Óng bào ß H£i Phòng. ã m¥y l§n, Chç tËch gíi nhïng béc iÇn vn c¥p bách cho chính phç, quÑc hÙi và nhân dân Pháp, yêu c§u ch¥m dét chi¿n tranh. Song chính phç Pháp không tr£ lÝi nhïng lÝi kêu gÍi cça HÓ Chç tËch Trái l¡i chính phç Pháp gíi thêm viÇn binh. NhiÁu Ùi quân nh£y dù và Ùi quân quân Lê d°¡ng Õ bÙ ß H£i Phòng, à Nµng và Hà NÙi. Tình hình thêm nghiêm trÍng. Nhân dân Hà NÙi ph£i chu©n bË nhïng ph°¡ng pháp an toàn. HÍ ¯p ch°Ûng ng¡i v­t và ào h§m trú ©n. NhiÁu gia ình t£n c°. Hàng ngày, máy bay Pháp thË uy trên không ph­n Hà NÙi, th­m chí l°ãn qua c£ dinh HÓ Chç tËch. Binh lính Pháp tng thêm khiêu khích. Ngày 17 tháng 12, lính Pháp dùng vi lñc òi chi¿m trå sß cça BÙ Tài chính. T°Ûng Moóc li e, tÕng t° lÇnh quân Ùi Pháp ß B¯c bÙ, gíi cho Chính phç ta mÙt béc tÑi h­u th° òi gi£i giáp Ùi tñ vÇ, và quân Ùi Pháp càng khiêu khích già. M·c d§u t¥t c£ nhïng viÇc ó, HÓ Chç tËch v«n cÑ dàn x¿p mÍi viÇc mÙt cách hoà bình. TÑi 19 tháng 12, quân Ùi Pháp b¯t §u liên ti¿p t¥n công Hà NÙi và nhïng thành phÑ khác. Sáng ngày 20 tháng 12, ¡i b£n doanh ß ngo¡i ô Hà NÙi, HÓ Chç tËch kêu gÍi nhân dân toàn quÑc kháng chi¿n. Thñc dân Pháp tin ch¯c là chúng s½ th¯ng. Chúng t°ßng r±ng chÉ trong vài ngày chúng s½ hoàn toàn chi¿m °ãc Hà NÙi. Nh°ng chúng ã l§m to. Hà NÙi chi¿n ¥u anh ding. Sau hai tháng chÑng cñ kËch liÇt, an toàn rút khÏi Hà NÙi. Quân Pháp chi¿m Hà NÙi nh°ng ã thiÇt h¡i: H¡n 3.300 binh s) ch¿t và bË th°¡ng 420 súng tr°Ýng 100 tiÃu liên và trung liên 4 Súng cÑi 25 Xe tng 70 Xe v­n t£i 4 Ca-nô bÍc s¯t Ngày 25 tháng 12 nm 1946, HÓ Chç tËch nghe tin ông Mu tê (Marius Moutet), bÙ tr°ßng BÙ H£i ngo¡i Pháp ã ¿n ông D°¡ng, Chç tËch gíi cho ông ta mÙt béc iÇn chúc mëng lÅ Nô en và mÝi ông này ¿n nói chuyÇn tìm cách céu vãn hoà bình. Nh°ng cao u÷ Pháp ác ging li ¡ ã tÕ chéc mÙt màn kËch khçng bÑ Ã làm cho ông Mu tê khi¿p sã. Ông Mu tê chÉ ß l¡i có mÙt ngày, rÓi i ngay không ¿n g·p HÓ Chç tËch. Nh° th¿ là hy vÍng dàn x¿p hoà bình ã tiêu tan. HÓ Chç tËch cùng vÛi nhân dân ViÇt Nam quy¿t Ënh kháng chi¿n ¿n cùng. Chính sách cça HÓ Chç tËch r¥t gi£n ¡n và rõ ràng: thÑng nh¥t toàn quÑc và Ùc l­p th­t sñ. Hãp tác bình ³ng và thành th­t vÛi nhân dân Pháp. Sau sáu tháng chi¿n tranh, vì th¥t b¡i nhiÁu t°Ûng tá quan l¡i Pháp bË gÍi vÁ n°Ûc. ô Ñc ác ging li ¡, T°Ûng Va  luy (Valluy), T°Ûng Moóc li e, æy viên Xanh t¡ ni và nhiÁu ng°Ýi khác vÁ n°Ûc. Trong sáu tháng, Pháp ã m¥t. 5 quan nm, trong ó có t° lÇnh quân Ùi Pháp ß B¯c bÙ và tham m°u tr°ßng MÙt sÑ lÛn s) quan và h¡ s) quan 30.500 lính ch¿t và bË th°¡ng 3.500 súng tr°Ýng 1000 tiÃu liên, trung liên và F. M H¡n 10 kh©u ¡i bác 35 máy bay (bË phá ß tr°Ýng bay ho·c bË b¯n r¡i) 94 xe tng 437 xe v­n t£i 7 §u máy xe lía, và h¡n 20 ca nô bÍc s¯t Nh°ng ngoài viÇc chi¿m °ãc vài thành phÑ ã phá ho¡i, tình c£nh cça Pháp không °ãc c£i thiÇn mà càng ngày càng khó khn. Chúng liÁn tr£ thù th°Ýng dân tay không. Chúng Ñt phá làng m¡c, Ñt phát nhà thÝ, ình chùa. Chúng hãm hi¿p të em bé m°Ýi hai tuÕi ¿n cå già h¡n b£y m°¡i tuÕi. Chúng cing không tha các nï Óng trinh và các bà x¡ ß nhà thÝ. Sau khi ã hãm hi¿p, chúng gi¿t hÍ b±ng cách h¿t séc dã man, h¿t séc tàn nh«n. Chúng c°Ûp phá mùa màng và phá hu÷ t¥t c£ nhïng thé gì chúng không mang i °ãc. Chúng gi¿t chóc dân quê trong ó có c£ các cha cÑ ViÇt Nam. ây là mÙt ví då trong hàng ngàn viÇc khác: ngày 20 tháng 6 nm 1947, mÙt toán lính Pháp vào làng KiÇn Ha. Chúng b¯t nm m°¡i tr» em, sáu cå già, bÑn m°¡i àn bà và con gái. Chúng nhÑt hÍ vào trong nhïng cái rÍ, nhét §y r¡m và t°¡i ét xng. RÓi chúng qu¡t liên thanh ¡n lía vào. T¥t c£ nhïng ng°Ýi bË b¯t §u cháy thành than. RÓi chúng Ñt h¿t hai trm m°Ýi sáu nhà trong làng. Trong hàng ngi quân Ùi Pháp ánh nhau vÛi chúng ta, có r¥t nhiÁu lính Hít le ci ß éc. Có c£ r¥t nhiÁu lính phát xít Ý. Ví då: BÑt lai (Giuseppe Botlai), cñu nghË viên cça nghË viÇn phát xít, tÕng Ñc ß La mã và tay ph£i cça Mút xô li ni (Mussolini) cing ß trong Ùi quân Lê-d°¡ng Õi tên là Ba ta g¡ li ô (Bataglio). Nó óng chéc cai, và °ãc th°ßng huân ch°¡ng vì nhïng "chi¿n công" kà trên. Sau ây xin trích mÙt vài bài báo Pháp nói vÁ tình hình và hành Ùng dã man cça lính Pháp ß ViÇt Nam. Báo Nhân ¡o ngày 21 tháng 5 vi¿t: "Þ ViÇt Nam, chi¿n tranh v«n ti¿p tåc, l½ t¥t nhiên bÍn t°Ûng tá v«n luôn luôn l¡c quan. Nh°ng chúng ta hãy nhìn kù. Þ Nam bÙ, ng°Ýi ta không dám ra khÏi vùng quân Ùi Pháp chi¿m óng. MuÑn i të Sài Gòn ¿n Mù Tho, cách nhau sáu m°¡i cây sÑ, th­t là mÙt cuÙc viÅn chinh quân sñ vÛi xe tng và chi¿n xa. Þ B¯c bÙ, làng m¡c xung quanh Hà NÙi, Nam Ënh và H£i Phòng ba ph§n t° ã bË phá ho¡i, và h§u nh° không có dân chúng. ài phát thanh Nam bÙ cho chúng ta bi¿t të 20 tháng 12 nm 1946 ¿n nay, ng°Ýi Pháp ã m¥t ba nghìn nm trm binh s) ch¿t và nm nghìn bË th°¡ng, m°Ýi ba súng cÑi, m°Ýi ba xe tng, b£y m°¡i ba xe v­n t£i, chín máy vô tuy¿n iÇn và hàng chåc liên thanh súng tr°Ýng bË quân Ùi ViÇt Nam c°Ûp ho·c phá hu÷. Sñ thiÇt h¡i cça Pháp ß B¯c bÙ ít nh¥t cing lÛn nh° th¿. Nh° v­y có thà nói të tháng Ch¡p nm 1946, m×i tháng b£y trm thanh niên Pháp ã bÏ m¡ng trong cuÙc chi¿n tranh xâm l°ãc ViÇt Nam& " MÙt hi¿n binh Pháp ß Nam bÙ vi¿t: "Ngày mÓng 2 tháng 5 mÙt toán lính Pháp °ãc phái i càn quét ViÇt Minh. HÍ vây làng. Nh°ng áng l½ vây làng hÍ l¡i b¯n ¡i bác vào làng. M×i l§n vào làng, lính Pháp tranh nhau c°Ûp bóc và Ñt phá. Lính Pháp làm nh° v­y là do lÇnh cça bÍn chÉ huy. Sau khi Ñt bÑn m°¡i nhà, lính Pháp còn c°Ûp trâu. Tôi th¥y r±ng chúng ta không ph£i là nhïng ng°Ýi có sé m¡ng mang l¡i hoà bình mà là nhïng ng°Ýi ¿n à c°Ûp bóc". MÙt tÝ báo khác, Ti¿ng nói Pháp (tháng 8 nm 1947), ã vi¿t: "& M¥t thà diÇn ß ông D°¡ng, ngh)a là m¥t ông D°¡ng. Chúng ta vào Cao Miên, Lào và nhïng thành phÑ lÛn ß ViÇt Nam, nh°ng chúng ta không kiÃm soát °ãc h°¡ng thôn. Të phòng ngñ, k» thù ã chuyÃn sang t¥n công. MÙt cái c§u cách Hà NÙi b£y cây sÑ luôn luôn bË quân Ùi ViÇt Nam kiÃm soát. Thành phÑ Sài Gòn không °ãc an toàn. Quân Ùi chúng ta bË vây trong nhïng thành phÑ. Trong mÙt nm nay, chúng ta kiÃm soát Nam bÙ. Nh°ng ngày nay Nam bÙ do du kích ViÇt Nam kiÃm soát. Binh s) ng°Ýi b£n xé do chúng ta vi trang vác khí giÛi ch¡y sang hàng ngi du kích ViÇt Nam. Sau ngày 19 tháng Ch¡p chúng ta l¡c quan, nh°ng hiÇn nay chúng ta r¥t bi quan. MuÑn tránh nhïng tai ho¡ cho hÍ sau này, chính phç lâm thÝi Nam Kó cing ã b¯t §u ve vãn ViÇt Minh. Nh° th¿, c£ nhïng ng°Ýi b¡n cça chúng ta cing ki¿m cách b£o £m Ýi sÑng cça hÍ mà làm h¡i chúng ta. Và n¿u chúng ta ti¿p tåc suy y¿u, hÍ s½ quay l¡i ph£n Ñi chúng ta. Nhïng lÝi kêu la này chéng tÏ khá rõ ràng tình c£m cça quân Pháp hiÇn nay. Bô la e (Bollaert) thay th¿ ác ging li ¡. Ng°Ýi tuy thay Õi nh°ng chính sách Ëa v«n nh° ci. °ãc bài hÍc th¥t b¡i cça k» i tr°Ûc, Bô la e khôn khéo h¡n. VÁ m·t quân sñ, Bô-la e nói ¿n hoà bình. Gi£ nhân, gi£ ngh)a, Bô la e tuyên bÑ tán thành thÑng nh¥t và Ùc l­p cça ViÇt Nam, nh°ng v«n ti¿p tåc chính sách xâm l°ãc. Lê Vn Ho¡ch, thç t°Ûng chính phç bù nhìn Nam Kó chÉ là mÙt tên m­t thám d°Ûi thÝi Nh­t chi¿m óng. Ho¡ch không có tên tuÕi, không có £nh h°ßng. Ng°Ýi ViÇt Nam Áu ghét Ho¡ch. Vì v­y Bô la e tìm ng°Ýi thay Ho¡ch. Bô la e tìm nhïng tên thân Nh­t: NguyÅn H£i Th§n, NguyÅn T°Ýng Tam và NguyÅn Vn Sâm. Bô la e giúp bÍn này tÕ chéc "M·t tr­n quÑc gia" à chÑng l¡i chính phç HÓ Chí Minh. Nhïng âm m°u cça Bô la e ã th¥t b¡i vì ba "ngài" này ã nÕi ti¿ng là thành tích b¥t h£o. Bô la e liÁn yêu c§u sñ giúp á cça B£o ¡i ang nghÉ mát ß H°¡ng C£ng. Nh°ng B£o ¡i tÏ ra không sÑt s¯ng l¯m. Do ó bài diÅn vn cça Bô la e áng l½ Íc ß Hà NÙi ngày 15 tháng 8 nm 1947, ph£i lùi l¡i và Bô la e hÑi h£ i të Hà NÙi ¿n Sài Gòn, të Sài Gòn vÁ Pa ri. Qua nhïng hành Ùng trên, ta th¥y rõ ràng chç ngh)a ¿ quÑc Pháp còn sÑng, m·c d§u các nhà chính trË Pháp tuyên bÑ là nó ã ch¿t. H¡n tám m°¡i nm bÍn thñc dân Pháp lÛn nhÏ ã làm chúa ß n°Ûc ta. Þ ông D°¡ng, mÙt tên nhà oan h¡ng bét cing là mÙt tên vua con r¥t có quyÁn lñc. Chúng làm giàu dÅ dàng và nhanh chóng. Chúng sÑng giàu sang và xa hoa. Ùc l­p và thÑng nh¥t cça ViÇt Nam Ñi vÛi bÍn này ngh)a là uÕi chúng ra khÏi thiên °Ýng h¡ giÛi, cho nên chúng không b±ng lòng hãp tác bình ³ng vÛi Óng bào ta, bÏ ý ngh) ngoan cÑ, mà chÉnh Ñn Ýi sÑng và công viÇc cça chung trong nhïng iÁu kiÇn mÛi. Chúng là bÍn °¡ng ng¡nh ph£n Ùng nh¥t, bÍn tán thành chi¿n tranh nh¥t. RÓi ¿n bÍn quân nhân thuÙc Ëa. Chi¿n tranh là nghÁ cça chúng, là công cå à m°u sÑng. Chi¿n tranh cho phép chúng lên c¥p, °ãc huân ch°¡ng và nh¥t là °ãc nhiÁu tiÁn. Nhïng béc th° b¯t °ãc trong mình bÍn lính Lê d°¡ng cho chúng ta bi¿t r±ng trong bÍn chúng ã có tên gíi hàng trm v¡n quan vÁ cho gia ình. Do ó ta dÅ dàng oán bi¿t bÍn võ quan làm giàu nh° th¿ nào. BÍn này cing tán thành chi¿n tranh, chi¿n tranh càng kéo dài càng lãi cho chúng. Hai h¡ng này  quan l¡i và quân nhân  làm thành mÙt khÑi hi¿u chi¿n. Nhïng ng°Ýi th°Ýng dân Pháp ph£i óng thu¿ n·ng h¡n cho quù chi¿n tranh, và nhïng ng°Ýi bË b¯t buÙc ph£i à con i lính - nhïng ng°Ýi ã nÙp máu và tiÁn vào chi¿n tranh - thì muÑn hoà bình. Ñi vÛi nhïng nhà kù nghÇ và nhïng nhà buôn th°Ýng, không có cÕ ph§n trong nhïng nhà máy úc súng ¡n, chi¿n tranh không lãi gì cho hÍ. Thành phÑ bË tàn phá, °Ýng sá bË h° hÏng, Ón iÁn bË Ñt cháy, h§m mÏ bË phá hu÷, nói tóm l¡i hÍ bË phá s£n, cho nên hÍ cing muÑn hoà bình à khôi phåc l¡i sñ nghiÇp. Chính sách cça HÓ Chç tËch và chính phç r¥t ¡n gi£n và rõ ràng. HÓ Chç tËch nói vÛi nhân dân: "Kháng chi¿n, kháng chi¿n tr°Ýng kó. Kháng chi¿n nïa, kháng chi¿n ¿n cùng. Kháng chi¿n cho ¿n khi n°Ûc ViÇt Nam giành °ãc thÑng nh¥t và Ùc l­p!". Và nhân dân ViÇt Nam, muôn ng°Ýi nh° mÙt, nghe theo lÝi HÓ Chç tËch, vì hÍ hoàn toàn tin t°ßng ß HÓ Chç tËch, hÍ hoàn toàn kính yêu HÓ Chç tËch. Không có gì so sánh °ãc vÛi lòng dân ViÇt Nam kính m¿n tin t°ßng lãnh tå HÓ Chí Minh. NhiÁu nhà báo và nhiÁu ng°Ýi b¡n ngo¡i quÑc r¥t l¥y làm ng¡c nhiên tr°Ûc lòng kính yêu cça nhân dân ViÇt Nam Ñi vÛi vË Cha già HÓ Chí Minh. Nh°ng Ñi vÛi chúng ta, ng°Ýi ViÇt Nam, thì r¥t dÅ hiÃu. HÓ Chç tËch °ãc nhân dân yêu m¿n là do lòng yêu n°Ûc yêu nhân dân cça HÓ Chç tËch. H¡n bÑn m°¡i nm nay HÓ Chç tËch chÉ eo uÕi mÙt måc ích gi£i phóng tÕ quÑc và Óng bào. HÓ Chç tËch ã bË k¿t án tí hình v¯ng m·t. HÓ Chç tËch nhiÁu l§n bË b¯t giam, luôn luôn ph£i tr£i qua nhïng c¡n nguy hiÃm. Chç tËch ã tëng chËu ñng khÕ sß v¥t v£ không thà t°ßng t°ãng °ãc suÑt trong thÝi kó ho¡t Ùng bí m­t. Chç tËch ã bË ç mÍi thé då d×. Nh°ng Chç tËch ding c£m và kiên quy¿t v°ãt qua mÍi khó khn. Chç tËch không bao giÝ thay Õi, v«n luôn luôn là mÙt ng°Ýi yêu n°Ûc trong s¡ch và nhiÇt tình. MÙt dân tÙc tám m°¡i nm sÑng d°Ûi sñ áp béc bóc lÙt dã man, ã th¥y hàng bao nhiêu ng°Ýi con yêu hy sinh trong tù ngåc, bây giÝ Ñi vÛi ng°Ýi con ã ­p tan xiÁng xích trói buÙc mình và giành l¡i tñ do cho mình, thì t¥t nhiên lòng kính yêu không ph£i là mÙt chuyÇn l¡. Chúng ta còn có nhïng ng°Ýi yêu n°Ûc anh ding và v) ¡i khác. Chúng ta có Phan ình Phùng, Hoàng Hoa Thám, và nhïng ng°Ýi khác nïa. Nh°ng chÉ có HÓ Chç tËch cça chúng ta ã hoàn thành sñ nghiÇp mà các tiÁn bÑi ch°a hoàn thành: Chç tËch xây dñng khÑi "oàn k¿t dân tÙc" rÙng rãi trên c¡ sß vïng vàng, khi¿n cho chúng ta chÑng Nh­t và chÑng Pháp th¯ng lãi, ây là khÑi ¡i oàn k¿t cça hàng m¥y chåc triÇu ng°Ýi ViÇt Nam không phân biÇt trai gái, giai c¥p, tôn giáo, khuynh h°Ûng chính trË và khÑi ¡i oàn k¿t ¥y s½ °a cuÙc kháng chi¿n cça chúng ta ¿n th¯ng lãi cuÑi cùng. HÓ Chç tËch °ãc nhân dân yêu m¿n là do lòng hy sinh và lòng nhân të cça Ng°Ýi. úng nh° lÝi nói cça M·c Tí, nhà tri¿t hÍc Trung QuÑc Ýi x°a: "N¿u có lãi cho thiên h¡ thì dù mình bË mài mòn të gót ¿n §u cing vui lòng". Trong khi Ng°Ýi Íc th° cça các em nhi Óng gíi cho Ng°Ýi, ôi m¯t nhà cách m¡ng kiên quy¿t ¥y sáng lên vui v». Nhïng béc th° ¥y vi¿t r¥t ngây th¡, chân thành. Ví då: "Bác HÓ yêu m¿n, chúng cháu ã bi¿t Íc và bi¿t vi¿t, chúng cháu ría m·t s¡ch h¡n tr°Ûc. Chúng cháu ch¡i r¥t vui. Bác HÓ, Bác ¿n thm chúng cháu vÛi! Chúng cháu hôn Bác ngàn cái. v.v.". Chç tËch không bao giÝ ngh) ¿n mình. Ng°Ýi chÉ ngh) ¿n ng°Ýi khác, ngh) ¿n nhân dân. HÓ Chç tËch °ãc nhân dân yêu m¿n là do tính c°¡ng trñc và lòng trong s¡ch cça Ng°Ýi. Thái Ù cça Ng°Ýi ngay th³ng. Ng°Ýi nói mÙt cách gi£n ¡n à gi£i thích nhïng v¥n Á phéc t¡p, làm cho mÍi ng°Ýi Áu hiÃu rõ. Ng°Ýi sÑng r¥t thanh ¡m: m×i buÕi sáng, b¥t cé mùa h¡ hay mùa ông, Ng°Ýi d­y të lúc mÝ sáng, n sáng qua loa. n xong Ng°Ýi ghi viÇc s½ làm cho ngày hôm ó. 7 giÝ Ng°Ýi ¿n thm tr°Ýng hÍc, bÇnh viÇn, sß làm viÇc ho·c bÙ Ùi. Không bao giÝ báo tr°Ûc vì Ng°Ýi muÑn nhìn th¥y sñ thñc. Ñi vÛi các thç tr°ßng c¡ quan, Ng°Ýi phê bình ho·c khen ngãi, cho chÉ thË và ý ki¿n, thái Ù luôn luôn r¥t hoà nhã, 7 giÝ r°ái Ng°Ýi ¿n phòng làm viÇc. BuÕi tr°a, Ng°Ýi ¿n ch× n công cÙng. Þ ¥y các bÙ tr°ßng, th° ký, lái xe, vÇ binh Áu cùng n. Bïa n r¥t ¡m b¡c th°Ýng là d°a cà, ôi khi có thËt. n xong mÍi ng°Ýi nghÉ ng¡i c°Ýi ùa. HÓ Chç tËch cing vui v» tham gia. BuÕi chiÁu là giÝ ti¿p khách. Ng°Ýi ti¿p khách ngo¡i quÑc, các oàn thÃ, ho·c tëng ng°Ýi riêng. Có nhiÁu cå già i bÙ hàng m¥y ngày °Ýng ¿n Hà NÙi vÛi måc ích g·p HÓ Chç tËch. Ñi vÛi ai, Ng°Ýi cing thân m­t& 7 giÝ tÑi. Ng°Ýi vÁ nhà riêng. C¡m tÑi xong, Ng°Ýi Íc sách, xem báo ¿n 11 giÝ ho·c nía êm. Ng°Ýi n m·c cing r¥t gi£n dË, chÉ có hai bÙ qu§n áo ka ki, mÙt cái khn tay v£i to và hai ôi bít t¥t. Khi ß Pa ri vÁ, ng°Ýi ta th¥y HÓ Chç tËch m·c bÙ ka ki ã vá. Có ng°Ýi yêu c§u Chç tËch thay bÙ qu§n áo khác. Chç tËch áp: "NhiÁu Óng bào ta, n¿u °ãc bÙ qu§n áo nh° th¿ này cing là tÑt l¯m. Th¿ thì viÇc gì tôi ph£i thay". MÍi ng°Ýi kính m¿n HÓ Chç tËch, nh¥t là thanh niên và nhi Óng. Þ ngoài m·t tr­n khi xung phong các chi¿n s) hô lÛn: Vì TÕ quÑc và vì Bác HÓ, ti¿n lên! Vì Bác HÓ mà nhïng ng°Ýi lao Ùng trong nhà máy và trên Óng ruÙng tng thêm nng su¥t. Ñi vÛi nhi Óng tên Bác HÓ nh° là mÙt ng°Ýi m¹ hiÁn. ChÉ nh¯c ¿n tên Bác là các em trß nên ngoan ngoãn. VÁ HÓ Chç tËch, còn nhiÁu chuyÇn khác, vi¿t thành nhiÁu quyÃn sách nhÏ, làm thành nhïng bài hát, bài th¡. MÙt vài chuyÇn nhÏ kà d°Ûi ây cing ç tÏ lòng kính m¿n cça nhân dân ViÇt Nam Ñi vÛi Bác HÓ. MÙt béc £nh nhÏ cça Ng°Ýi ß Hà NÙi có Óng bào mua tÛi giá mÙt trm ba m°¡i v¡n Óng. Þ Nam bÙ mÙt chi¿n s) du kích ho¡ s) bË th°¡ng ß chi¿n tr°Ýng, trong khi chÝ ãi céu th°¡ng ¿n, ã l¥y máu mình v½ lên áo £nh HÓ Chç tËch. HÙi phå nï céu quÑc gíi t·ng HÓ Chç tËch mÙt bÙ áo låa. HÓ Chç tËch t·ng anh em th°¡ng binh bÙ áo này. Ban tÕ chéc giúp á th°¡ng binh em bán ¥u giá bÙ áo này, thu °ãc bÑn m°¡i sáu v¡n b£y nghìn Óng. Nh°ng r¥t nhiÁu oàn thà nhân dân të Nam ¿n B¯c yêu c§u kéo dài thÝi h¡n bán ¥u giá, mong mua °ãc bÙ áo ¥y vÛi giá ¯t h¡n. Nhïng chuyÇn nh° trên còn nhiÁu, kà không h¿t °ãc. Thanh niên, nhi Óng các n°Ûc b¡n cing th°Ýng gíi th° thm hÏi Bác HÓ. Nhân dân gÍi Chç tËch là Cha già cça dân tÙc, vì HÓ Chç tËch là ng°Ýi con trung thành nh¥t cça TÕ quÑc ViÇt Nam. Chúng tôi không có tham vÍng vi¿t mÙt quyÃn tiÃu sí cça HÓ Chç tËch, chúng tôi chÉ mong quyÃn truyÇn này giúp Óng bào bi¿t vài m©u chuyÇn cça vË lãnh tå ã xây dñng nên n°Ûc ViÇt Nam dân chç cÙng hoà. Thân th¿ cça HÓ Chç tËch g¯n liÁn vÛi sñ nghiÇp cách m¡ng ViÇt Nam, và cuÙc Ýi ho¡t Ùng cça HÓ Chç tËch g¯n liÁn vÛi ho¡t Ùng cça các chi¿n s) cách m¡ng và cça qu§n chúng. Ëa bàn ho¡t Ùng cça HÓ Chç tËch bao la, trong n°Ûc có, ngoài n°Ûc có. Th°Ýng l¡i ph£i ho¡t Ùng bí m­t, khi ©n, khi hiÇn r¥t khó theo dõi, mà HÓ Chç tËch thì ít muÑn nói vÁ mình. Chúng tôi ph£i công phu b¯t mÑi ng°Ýi này sang ng°Ýi khác. Chúng tôi ph£i dña vào mÙt sÑ các Óng chí th°Ýng °ãc g§n gii HÓ Chç tËch. Các Óng chí này thÉnh tho£ng, tình cÝ trong nhïng giÝ nghÉ ng¡i sau công tác hay trong nhïng lúc i °Ýng °ãc nghe HÓ Chç tËch kà cho ít m©u chuyÇn trong Ýi ho¡t Ùng cça Ng°Ýi. Trên c¡ sß ó, chúng tôi m¡nh d¡n vi¿t ra t­p sách nhÏ này thu­t l¡i vài chuyÇn vÁ HÓ Chç tËch cho ¿n ngày Toàn quÑc kháng chi¿n. ChuyÇn cça HÓ Chç tËch trong và sau thÝi kó kháng chi¿n mong nhiÁu anh chË em chúng ta s½ ti¿p tåc vi¿t thêm. *** HÊT ***36