ÿþLËch sí Trái ¥t Bách khoa toàn th° mß Wikipedia LËch sí Trái ¥t tr£i dài kho£ng 4,55 t÷ nm, të khi Trái ¥t hình thành të Tinh vân m·t trÝi cho tÛi hiÇn t¡i. Bài vi¿t này °a ra mÙt khái quát chung, tóm t¯t nhïng lý thuy¿t khoa hÍc °ãc nhiÁu ng°Ýi công nh­n hiÇn t¡i. Trong bài này, à giúp Ùc gi£ dÅ t°ßng t°ãng, toàn bÙ lËch sí Trái ¥t °ãc miêu t£ trong mÙt kho£ng thÝi gian t°ãng tr°ng b±ng 24 giÝ. ThÝi iÃm b¯t §u là 0 giÝ, chính xác vào 4,55 t÷ nm tr°Ûc, và k¿t thúc, 24 giÝ, ß thÝi iÃm hiÇn t¡i. M×i giây t°ãng tr°ng trong kho£ng thÝi gian này t°¡ng °¡ng vÛi kho£ng 53.000 nm. Vå nÕ lÛn và nguÓn gÑc cça vi trå, °ãc °Ûc tính ã x£y ra kho£ng 13,7 t÷ nm tr°Ûc[1], t°¡ng °¡ng vÛi viÇc ta l¥y mÑc cça nó là ba ngày tr°Ûc ây - hai ngày tr°Ûc khi chi¿c Óng hÓ cça riêng chúng ta (hÇ m·t trÝi) b¯t §u chuyÃn Ùng. Måc låc [©n] * 1 NguÓn gÑc * 2 M·t Trng * 3 Liên ¡i HÏa Thành (Thái ViÅn CÕ) * 4 Khßi nguÓn sñ sÑng * 5 T¿ bào §u tiên * 6 Quang hãp và ôxy * 7 NÙi cÙng sinh và ba vñc cça sñ sÑng * 8 a bào * 9 Xâm chi¿m m·t ¥t * 10 Loài ng°Ýi * 11 Vn minh * 12 Các sñ kiÇn g§n ây * 13 Xem thêm * 14 NguÓn * 15 Tham kh£o * 16 Liên k¿t ngoài NguÓn gÑc Bài chi ti¿t: LËch sí HÇ M·t TrÝi và Hành tinh Trái ¥t °ãc hình thành cùng vÛi HÇ M·t TrÝi të khi HÇ M·t TrÝi ban §u tÓn t¡i nh° mÙt ám mây båi và khí lÛn, quay tròn, gÍi là tinh vân M·t TrÝi. Tinh vân này gÓm hydro và heli °ãc t¡o ra të Vå NÕ LÛn, và nhïng nguyên tÑ hóa hÍc n·ng h¡n khác °ãc t¡o ra të các ngôi sao ã ch¿t. Sau ó, vào kho£ng 4,6 t÷ nm tr°Ûc (m°Ýi lm ¿n ba m°¡i phút tr°Ûc khi chi¿c Óng hÓ t°ßng t°ãng cça chúng ta b¯t §u ch¡y), có thà mÙt ngôi sao ß g§n ó b¯t §u trß thành mÙt siêu tân tinh. Vå nÕ gây sóng ch¥n Ùng vÁ h°Ûng tinh vân M·t TrÝi và làm nó bË nén vào. Vì ám mây ti¿p tåc quay, lñc h¥p d«n và quán tính làm ám mây trß nên ph³ng nh° hình d¡ng mÙt cái )a, vuông góc so vÛi tråc quay cça nó. a ph§n khÑi l°ãng t­p trung ß giïa và b¯t §u nóng lên. Lúc ¥y, khi trÍng lñc làm cho v­t ch¥t cô ·c l¡i xung quanh các h¡t båi v­t ch¥t, ph§n còn l¡i cça )a b¯t §u tan rã thành nhïng vành ai. Các m£nh nhÏ va ch¡m vào nhau và t¡o thành nhïng m£nh lÛn h¡n..[2] Nhïng m£nh n±m trong t­p hãp n±m cách trung tâm kho£ng 150 triÇu kilômét t¡o thành Trái ¥t. Khi M·t TrÝi ngày càng ·c l¡i, nó nóng lên, ph£n éng h¡t nhân bùng nÕ và t¡o nên gió M·t TrÝi thÕi bay a ph§n nhïng v­t ch¥t ß trong )a v«n còn ch°a bË cô ·c vào nhïng t­p hãp v­t ch¥t lÛn h¡n. [sía] M·t Trng NguÓn gÑc cça M·t trng hiÇn nay còn ch°a ch¯c ch¯n, m·c dù a sÑ b±ng chéng tÓn t¡i çng hÙ gi£ thuy¿t sñ va ch¡m dï dÙi. Trái ¥t có thà không ph£i là hành tinh duy nh¥t °ãc t¡o thành ß kho£ng cách 150 triÇu km të M·t trÝi. MÙt gi£ thuy¿t cho r±ng mÙt t­p hãp v­t ch¥t khác vÛi kho£ng cách 150 triÇu km të c£ Trái ¥t và M·t trÝi, ß iÃm Lagrange thé t° hay thé nm. Hành tinh này °ãc gÍi là Theia, nó °ãc cho là nhÏ h¡n so vÛi Trái ¥t lúc ó, có l½ có cùng kích th°Ûc và khÑi l°ãng nh° Sao Ho£. Quù ¡o cça nó ban §u là Õn Ënh nh°ng vÁ sau khi Trái ¥t ngày càng có khÑi l°ãng lÛn h¡n khi thu th­p thêm v­t ch¥t ß xung quanh, thì quù ¡o cça Theia trß nên b¥t Õn Ënh. Theia u °a tÛi lui theo Trái ¥t cho tÛi khi, cuÑi cùng, cách nay kho£ng 4.533 t÷ nm[3] (có l½ 0 giÝ 05 phút êm theo giÝ cái Óng hÓ cça chúng ta), nó va ch¡m vào Trái ¥t theo mÙt góc th¥p và chéo. TÑc Ù ch­m và góc nhÏ không ç à nó tiêu diÇt Trái ¥t, nh°ng mÙt t÷ lÇ lÛn lÛp vÏ cça nó bË b¯n ra. Nhïng ph§n tí n·ng të Theia chìm sâu vào vÏ Trái ¥t, trong khi nhïng ph§n còn l¡i và v­t ch¥t phóng ra t­p hãp l¡i thành mÙt v­t thà duy nh¥t trong vài tu§n. D°Ûi £nh h°ßng cça trÍng lñc cça chính nó, có l½ trong mÙt nm, nó trß thành mÙt v­t thà có hình c§u: là M·t trng.[4] Sñ va ch¡m cing °ãc cho r±ng ã làm thay Õi tråc cça Trái ¥t làm nó nghiêng i 23,5°, tråc quay nghiêng gây ra mùa trên Trái ¥t. (MÙt hình théc lý t°ßng và ¡n gi£n vÁ nguÓn gÑc hành tinh s½ có các tråc nghiêng 0° và không gây ra mùa.) Có thà nó cing ã làm tÑc Ù quay cça Trái ¥t tng thêm và khßi Ùng nhïng ki¿n t¡o Ëa t§ng. [sía] Liên ¡i HÏa Thành (Thái ViÅn CÕ) Trái ¥t buÕi ban §u, ß thÝi gian Liên ¡i HÏa Thành hay Thái ViÅn CÕ, r¥t khác biÇt so vÛi Trái ¥t cça chúng ta ngày nay. Trái ¥t không có các ¡i d°¡ng và cing không có ôxi trên khí quyÃn. Hành tinh luôn bË b¯n phá bßi các tiÃu hành tinh và các v­t ch¥t khác còn sót l¡i sau khi hình thành nên hÇ m·t trÝi. CuÙc b¯n phá dï dÙi này, cÙng vÛi séc nóng të sñ phân chia kích ho¡t phóng x¡, séc nóng còn sót l¡i, séc nóng të áp lñc co ngót, làm cho hành tinh ß giai o¡n này h§u nh° bË n¥u ch£y ra. Nhïng v­t ch¥t n·ng chìm vào tâm trong khi nhïng v­t ch¥t nh¹ h¡n nÕi lên bÁ m·t, t¡o ra nhiÁu lÛp cça Trái ¥t (xem  K¿t c¥u Trái ¥t ). Khí quyÃn ban §u cça Trái ¥t có thà gÓm nhïng v­t liÇu bao quanh bên ngoài të tinh vân m·t trÝi, ·c biÇt là các khí nh¹ nh° hydro và heli, nh°ng gió m·t trÝi và chính nhiÇt l°ãng cça Trái ¥t cÏ thà ã thÕi bay khí quyÃn ó. BÁ m·t d§n l¡nh i, t¡o nên vÏ céng trong vòng 150 triÇu nm (kho£ng 12:45 buÕi sáng theo Óng hÓ cça chúng ta)[5]. H¡i n°Ûc thoát ra të lÛp vÏ khi các khí gas bË núi lía phun lên, t¡o cho Trái ¥t mÙt khí quyÃn thé hai. N°Ûc °ãc cung c¥p thêm të nhïng cuÙc va ch¡m cça sao bng. Hành tinh l¡nh i. Các ám mây °ãc t¡o thành. M°a t¡o nên các biÃn trong vòng 750 triÇu nm (3,8 t÷ nm tr°Ûc, kho£ng 4:00 giÝ sáng theo Óng hÓ cça chúng ta), nh°ng cing có thà sÛm h¡n. (Nhïng b±ng chéng g§n ây cho th¥y các ¡i d°¡ng có thà ã b¯t §u °ãc t¡o nên të 4,2 t÷ nm tr°Ûc  1:50 sáng theo Óng hÓ cça chúng ta.)[6] Khí quyÃn mÛi có l½ có chéa amoniac, metan, h¡i n°Ûc, carbon dioxít, và nit¡, cing nh° mÙt l°ãng nhÏ các ch¥t khí. Ho¡t Ùng núi lía tng lên, và vì không có mÙt lÛp ozone à ngn c£n, béc x¡ tia cñc tím thâm nh­p kh¯p bÁ m·t Trái ¥t. B£ng d°Ûi cho bi¿t các niên ¡i mà Trái ¥t ã tr£i qua të Liên ¡i HÏa Thành. [sía] Khßi nguÓn sñ sÑng Bài chi ti¿t: NguÓn gÑc sñ sÑng Các chi ti¿t vÁ nguÓn gÑc sñ sÑng v«n còn ch°a °ãc khám phá, m·c dù các nguyên lý rÙng ã °ãc l­p nên. MÙt thiÃu sÑ các nhà khoa hÍc tin r±ng cuÙc sÑng, hay ít nh¥t là các thành ph§n hïu c¡, có thà ã tÛi Trái ¥t të vi trå (xem  Thuy¿t tha sinh ); tuy v­y, nhïng c¡ c¥u theo ó sñ sÑng có thà °ãc phát sinh °ãc tin là t°¡ng tñ vÛi nhïng sñ sÑng có nguÓn gÑc trên trái ¥t.[7] a sÑ các nhà khoa hÍc tin r±ng sñ sÑng có nguÓn gÑc Trái ¥t, nh°ng thÝi gian cça sñ kiÇn này r¥t khác biÇt - có l½ là vào kho£ng 4 t÷ nm tr°Ûc (kho£ng 3:00 giÝ sáng theo Óng hÓ cça chúng ta).[8] Vì mÙt lý do ch°a xác Ënh, trong sñ ho¡t Ùng hóa hÍc m¡nh m½ thÝi kó §u cça Trái ¥t, mÙt phân tí (hay th­m chí là mÙt thé gì khác) ã có kh£ nng tñ phân chia thành các b£n sao cça chính nó. B£n ch¥t cça phân tí này v«n còn ch°a °ãc bi¿t tÛi, të ó các chéc nng cça nó °ãc truyÁn l¡i cho các th¿ hÇ b£n sao vÁ sau này, DNA. Khi tñ mô phÏng, b£n sao không ph£i bao giÝ cing thà hiÇn chính xác t°¡ng tñ nh° th¿ hÇ tr°Ûc: mÙt sÑ b£n sao có chéa "l×i". N¿u sñ thay Õi tiêu diÇt kh£ nng tñ mô phÏng cça phân tí, thì nó s½ m¥t i, và con °Ýng phát triÃn bË "t¯t ng¥m". N¿u không, mÙt sÑ thay Õi hi¿m hoi s½ làm cho phân tí °ãc mô phÏng và °ãc tái t¡o mÙt cách nhanh chóng h¡n và vÛi kh£ nng tÑt h¡n: nhïng "dòng dõi" ó s½ trß nên ông £o và "thành công" h¡n. Khi sñ lña chÍn các v­t liÇu thô ("théc n") trß nên thi¿u thÑn, các dòng dõi sau ó có thà khai thác các nguyên liÇu khác, hay có l½ là hÍc cách ti¿n triÃn cça các kiÃu dòng dõi khác, và trß nên ông £o h¡n.[9] NhiÁu kiÃu phát triÃn khác nhau ã °ãc °a ra nh±m gi£i thích t¡i sao mÙt b£n sao l¡i có thà phát triÃn h¡n. NhiÁu b£n sao ã °ãc thí nghiÇm, gÓm c£ các hóa ch¥t hïu c¡ nh° các protein hiÇn ¡i cça các acid nucleic, phospholipid, crystal,[10] hay th­m chí các hÇ l°ãng tí.[11] HiÇn nay không có ph°¡ng pháp nào có thà xác Ënh kiÃu nào trong sÑ các kiÃu trên, n¿u có, là t°¡ng thích nh¥t vÛi nguÓn gÑc sñ sÑng trên Trái ¥t. MÙt trong nhïng lý thuy¿t tr°Ûc kia, và là mÙt lý thuy¿t ã chéng minh là úng ¯n vÁ mÙt sÑ m·t, s½ °ãc em ra làm ví då vÁ viÇc t¡i sao quá trình này có thà x£y ra. Nng l°ãng cao të các núi lía, sét, và béc x¡ tia cñc tím có thà làm cho các ph£n éng hóa hÍc t¡o ra nhiÁu phân tí phéc t¡p h¡n të các hãp ch¥t ¡n gi£n nh° methan và amoni¯c.[12] Trong sÑ chúng có nhiÁu hãp ch¥t hïu c¡ ¡n gi£n là nhïng nguyên tÑ cn b£n cça sñ sÑng. Khi sÑ l°ãng cça nhïng  hãp ch¥t hïu c¡ ó tng lên, các phân tí khác nhau ph£n éng l«n nhau. ThÉnh tho£ng các phân tí phéc t¡p h¡n có thà t¡o thành các c¡ thà sÑng, t¡o ra mÙt tÕ chéc à t­p hãp và t­p trung các v­t ch¥t hïu c¡.[13] Sñ hiÇn diÇn cça mÙt sÑ phân tí có thà làm tng tÑc mÙt ph£n éng hóa hÍc. T¥t c£ chúng ti¿p diÅn trong mÙt thÝi gian dài, vÛi các ph£n éng th°Ýng hay ít x£y ra ng«u nhiên, tÛi khi nó may m¯n t¡o nên mÙt phân tí mÛi: phân tí tái t¡o. Nó có tính ch¥t kó dË thúc ©y các ph£n éng hóa hÍc t¡o thành b£n sao cça chính nó, và ti¿n trình phát triÃn thñc sñ b¯t §u. Các lý thuy¿t khác °a ra các kiÃu tái t¡o khác. Trong b¥t kó tr°Ýng hãp nào, DNA chi¿m vai trò chéc nng cça các ph§n tí tái t¡o; t¥t c£ các hình théc sñ sÑng tëng °ãc bi¿t (ngo¡i trë mÙt sÑ lo¡i virus) sí dång DNA làm hình théc tái t¡o cça chúng trong h§u h¿t ph°¡ng pháp tái t¡o. [sía] T¿ bào §u tiên Sñ sÑng hiÇn ¡i có nguyên liÇu tái t¡o °ãc óng gói gÍn bên trong mÙt màng t¿ bào. Tìm hiÃu nguÓn gÑc màng t¿ bào dÅ dàng h¡n so vÛi viÇc tìm hiÃu nguÓn gÑc ch¥t tái t¡o, bßi vì các phân tí phospholipid t¡o thành màng t¿ bào th°Ýng ß d¡ng hai lÛp (bilayer) tñ sinh khi °ãc ·t trong n°Ûc. D°Ûi mÙt sÑ iÁu kiÇn, nhiÁu qu£ c§u nh° v­y có thà °ãc hình thành (xem  Lý thuy¿t bong bóng ).[14] V«n ch°a bi¿t °ãc liÇu quá trình này diÅn ra tr°Ûc hay sau khßi nguÓn cça ch¥t tái t¡o (hay có l½ nó tëng là ch¥t tái t¡o). Thuy¿t phÕ bi¿n nh¥t cho r±ng ch¥t tái t¡o, có l½ RNA tÛi lúc ¥y (lý thuy¿t th¿ giÛi RNA), cùng bÙ máy tái t¡o cça nó và có l½ c£ các biomolecules khác ã có tham gia vào quá trình. Các tiÁn t¿ bào ban §u có l½ ã ¡n gi£n vá ra khi chúng phát triÃn quá lÛn; nhïng thé bên trong có l½ ã xâm l¥n sang các  bong bóng khác. Các protein làm Õn Ënh màng, hay sau này giúp vào quá trình phân chia có tr­t tñ, ã thúc ©y quá trình tng tr°ßng cça các t¿ bào ó. RNA cing có thà là mÙt éng cí viên cça mÙt ch¥t tái t¡o ban §u bßi vì nó vëa có thà l°u giï thông tin di truyÁn vëa làm xúc tác cho các ph£n éng. Þ mÙt sÑ m·t, DNA ã chi¿m giï vai trò l°u giï di truyÁn cça RNA, và các protein °ãc gÍi là enzym chi¿m vai trò xúc tác, à RNA chuyÃn thông tin và iÁu chÉnh quá trình này. Ngày càng có nhiÁu ng°Ýi tin r±ng nhïng t¿ bào ban §u ó có thà ã tham gia cùng vÛi các ch¥t thoát të miÇng núi lía d°Ûi áy biÃn °ãc gÍi là "black smoker".[15] or even hot, deep rocks.[16] Tuy nhiên, mÍi ng°Ýi tin r±ng trong vô sÑ nhïng t¿ bào hay nhïng tiÁn t¿ bào này chÉ có mÙt còn sÑng sót. Nhïng b±ng chéng hiÇn nay cho th¥y vË tÕ tiên cça th¿ giÛi ã sÑng trong buÕi §u thÝi kó Archean, có l½ kho£ng 3,5 t÷ nm tr°Ûc (5:30 sáng theo chi¿c Óng hÓ t°ßng t°ãng cça chúng ta) hay sÛm h¡n.[17],[18] T¿ bào này là tÕ tiên cça mÍi t¿ bào và vì th¿ là tÕ tiên cça mÍi sñ sÑng trên Trái ¥t. Có l½ nó là mÙt sinh v­t nhân nguyên thu÷, có mÙt màng t¿ bào và có l½ c£ ribosome, nh°ng không có nhân hay các c¡ quan t¿ bào ngoài màng nh° ti thà hay l¡p låc. GiÑng nh° mÍi t¿ bào hiÇn ¡i, nó sí dång DNA làm mã di truyÁn, RNA à trao Õi thông tin và tÕng hãp protein, và các enzyme làm xúc tác cho ph£n éng. MÙt sÑ nhà khoa hÍc tin r±ng t¿ bào này không chÉ là mÙt cá thà duy nh¥t mà là mÙt sÑ l°ãng các sinh v­t trao Õi gen trong trao Õi gen bên.[17] [sía] Quang hãp và ôxy Bài chi ti¿t: Quang hãp và DË d°áng Có l½ t¥t c£ các t¿ bào ban §u Áu là t¿ bào dË d°áng, sí dång nhïng phân tí hïu c¡ (kà c£ të nhïng t¿ bào khác) nh° nguyên liÇu sÑng và mÙt nguÓn nng l°ãng.[19] Vì nguÓn cung c¥p dinh d°áng h¡n ch¿, mÙt sÑ t¿ bào ã phát triÃn cách théc h¥p thå dinh d°áng mÛi. Thay vì dña vào sÑ l°ãng các phân tí hïu c¡ tÓn t¡i tñ do ang ngày càng gi£m sút, nhïng t¿ bào này h¥p thå ánh sáng m·t trÝi nh° mÙt nguÓn nng l°ãng. Các con sÑ °Ûc l°ãng °ãc °a ra không Óng nh¥t, nh°ng vào kho£ng 3 t÷ nm tr°Ûc[20] (kho£ng 8:00 giÝ sáng trên chi¿c Óng hÓ cça chúng ta), mÙt thé t°¡ng tñ nh° sñ quang hãp hiÇn ¡i ngày nay có l½ ã b¯t §u phát triÃn. ViÇc này khi¿n không chÉ sinh v­t tñ d°áng mà c£ sinh v­t dË d°áng lãi dång °ãc nng l°ãng m·t trÝi. Quang hãp sí dång iôxít cacbon và n°Ûc vÑn r¥t phong phú cùng vÛi nng l°ãng të ánh sáng m·t trÝi à s£n xu¥t nhïng phân tí hïu c¡ giàu nng l°ãng(hyrat cacbon). Ngoài ra, khí ôxy °ãc s£n xu¥t nh° mÙt ph¿ ph©m cça quá trình quang hãp. §u tiên nó liên k¿t vÛi á vôi, s¯t, và nhïng ch¥t khoáng khác, nh°ng khi sÑ l°ãng t¥t c£ các khoáng ch¥t sí dång °ãc tng lên, ôxy b¯t §u tích tå trong khí quyÃn. Dù m×i t¿ bào chÉ s£n xu¥t ra mÙt l°ãng ôxy nhÏ, tÕng các quá trình trao Õi ch¥t cça nhiÁu t¿ bào sau nhïng kho£ng thÝi gian dài d±ng d·c ã bi¿n khí quyÃn Trái ¥t trß thành tình tr¡ng nh° hiÇn nay.[21] Và ây là thÝi kó khí quyÃn thé ba cça Trái ¥t. MÙt sÑ ôxy ph£n éng à hình thành nên ôzôn, t¡o thành mÙt lÛp n±m ß ph§n trên cùng cça khí quyÃn. T§ng ozon ã h¥p thå, và v«n ang h¥p thå, mÙt l°ãng lÛn béc x¡ cñc tím mà tr°Ûc kia có thà xuyên qua khí quyÃn. iÁu này cho phép các t¿ bào di chuyÃn lên bÁ m·t ¡i d°¡ng và cuÑi cùng là ¥t liÁn:[22] N¿u không có t§ng ôzôn, béc x¡ cñc tím s½ i tÛi bÁ m·t trái ¥t và gây ra tình tr¡ng bi¿n Õi lÛn cho các t¿ bào. Bên c¡nh viÇc t¡o ra ph§n lÛn l°ãng nng l°ãng c§n thi¿t cho các hình théc sñ sÑng và ngn c£n béc x¡ tia cñc tím, các tác Ùng cça quang hãp còn có mÙt tác dång thé ba khác °a tÛi sñ thay Õi mang t§m quan trÍng lÛn trên th¿ giÛi. Ôxy là ch¥t Ùc; có l½ a ph§n sñ sÑng trên Trái ¥t ã bi¿n m¥t khi l°ãng ôxy tng lên (Th£m hÍa ôxy).[22] Các hình thái sñ sÑng thích nghi °ãc ã tÓn t¡i và phát triÃn, và mÙt sÑ ã phát triÃn kh£ nng sí dång ôxy à tng c°Ýng sñ trao Õi ch¥t và h¥p thu °ãc nhiÁu nng l°ãng h¡n të cùng lo¡i thñc ph©m. NÙi cÙng sinh và ba vñc cça sñ sÑng NÙi cÙng sinh và ba vñc cça sñ sÑng Phép phân lo¡i hiÇn ¡i chia sñ sÑng thành ba vñc. ThÝi iÃm khßi §u cça các vñc ó chÉ có thà °ãc suy oán. Vñc Bacteria có l½ là sñ chia tách §u tiên khÏi nhïng hình théc sñ sÑng khác (thÉnh tho£ng °ãc gÍi là Neomura), nh°ng sñ phÏng oán này còn gây tranh cãi. Ngay sau ó, kho£ng 2 tÉ nm tr°Ûc[23] (kho£ng lúc 2:00 giÝ chiÁu theo chi¿c Óng hÓ cça chúng ta), Neomura phân chia thành Archarea và Eukarya. Các t¿ bào Eukarya lÛn và phéc t¡p h¡n các t¿ bào prokaryotic (Bacteria và Archaea), và nguÓn gÑc sñ phéc t¡p ó hiÇn ang d§n °ãc khám phá. Þ kho£ng trong thÝi kó này mÙt t¿ bào vi khu©n có liên quan tÛi Rickettsia ngày nay[24] ã xâm nh­p mÙt t¿ bào prokaryotic lÛn h¡n. Có l½ t¿ bào lÛn ã không thành công khi tiêu hóa t¿ bào nhÏ (có l½ vì quá trình phát triÃn kh£ nng tñ vÇ cça con mÓi). Có l½ t¿ bào nhÏ tìm cách ký sinh trên t¿ bào lÛn. Dù th¿ nào chng nïa, t¿ bào nhÏ ã sÑng sót bên trong t¿ bào lÛn. Sí dång ôxy, nó ã có thà chuyÃn hóa các ph¿ ph©m cça t¿ bào lÛn và thu °ãc nhiÁu nng l°ãng. MÙt sÑ nng l°ãng d° ó °ãc chuyÃn trß l¡i cho v­t chç. T¿ bào nhÏ tái t¡o bên trong t¿ bào lÛn, và nhanh chóng sau ó mÙt mÑi quan hÇ cÙng sinh Õn Ënh °ãc thi¿t l­p. Cùng vÛi thÝi gian, t¿ bào chç nh­n °ãc mÙt sÑ gene cça t¿ bào nhÏ, và chúng trß nên phå thuÙc l«n nhau: t¿ bào lÛn không thà sÑng °ãc n¿u không có nng l°ãng do t¿ bào nhÏ t¡o ra, và t¿ bào nhÏ cing không thà tÓn t¡i khi không có nguyên liÇu thô do t¿ bào lÛn cung c¥p. Sñ cÙng sinh phát triÃn giïa t¿ bào lÛn và cÙng Óng t¿ bào nhÏ bên trong nó phát triÃn cao tÛi méc chúng °ãc coi là ã trß thành mÙt sinh v­t duy nh¥t, các t¿ bào nhÏ °ãc x¿p lo¡i là c¡ quan t¿ bào °ãc gÍi là mitochondria. MÙt sñ kiÇn t°¡ng tñ cing diÅn ra vÛi sñ quang hãp cyanobacteria[25] chui vào trong các t¿ bào dË d°áng và trß thành các l¡p låc.[26],[27] Có l½ vì các thay Õi ó, mÙt dòng t¿ bào có kh£ nng quang hãp ã tách ra khÏi các eukaryotes khác ß kho£ng thÝi gian nào ó chëng 1 t÷ nm tr°Ûc (kho£ng 6:00 giÝ chiÁu theo chi¿c Óng hÓ cça chúng ta). N¿u con sÑ chính xác, có l½ ã có nhiÁu sñ kiÇn t°¡ng tñ diÅn ra. Bên c¡nh lý thuy¿t nÙi cÙng sinh (endosymbiotic) có c¡ sß khá vïng ch¯c vÁ nguÓn gÑc t¿ bào vÛi mitochondria và các l¡p låc (chloroplast), cing có lý thuy¿t cho r±ng các t¿ bào ã hình thành peroxisomes, spirochete hình thành nên cilia và flagella, và có l½ mÙt virus DNA ã t¡o nên nhân t¿ bào,[28],[29] dù không mÙt lý thuy¿t nào trong sÑ ó °ãc ch¥p nh­n rÙng rãi.[30] [sía] a bào Archaeans, bacteria, và eukaryotes ti¿p tåc a d¡ng hóa và trß nên tinh vi cing nh° thích éng tÑt h¡n vÛi môi tr°Ýng cça chúng. M×i vñc l¡i liên ti¿p chia thành nhiÁu giÑng, dù chúng ta còn bi¿t r¥t ít vÁ lËch sí archaea và bacteria. Kho£ng 1.1 t÷ nm tr°Ûc (6:15 chiÁu trên chi¿c Óng hÓ cça chúng ta), siêu låc Ëa Rodinia b¯t §u hình thành;[31] nhïng sñ di chuyÃn låc Ëa tr°Ûc ó ch°a °ãc bi¿t rõ. Thñc v­t, Ùng v­t, và các loài n¥m Áu ã phân chia, dù chúng v«n tÓn tãi nh° nhïng t¿ bào ¡n Ùc. MÙt sÑ chúng sinh sÑng thành các t­p oàn, và d§n d§n mÙt sÑ hành vi phân công lao Ùng b¯t §u diÅn ra; ví då, các t¿ bào ngo¡i biên có thà b¯t §u £m nh­n mÙt sÑ vai trò khác biÇt so vÛi các t¿ bào bên trong. Dù sñ phân chia giïa mÙt t­p oàn vÛi các t¿ bào chuyên biÇt và mÙt sinh v­t a bào không ph£i lúc nào cing rõ ràng, kho£ng 1 t÷ nm tr°Ûc[32] (kho£ng 7:00 giÝ tÑi theo Óng hÓ chúng ta), các thñc v­t a bào §u tiên xu¥t hiÇn, có l½ là t£o xanh.[33] Có thà vào kho£ng 900 triÇu nm tr°Ûc (7:15 tÑi theo Óng hÓ cça chúng ta),[34] a bào thñc sñ ã xu¥t hiÇn ß Ùng v­t. Ban §u có l½ là mÙt thé gì ó t°¡ng tñ vÛi a bào cça h£i miên ngày nay, theo ó t¥t c£ các t¿ bào Áu totipotent và mÙt c¡ quan bË m¥t có thà tñ tái t¡o.[35] Khi sñ phân chia lao Ùng trß nên §y ç h¡n trong mÍi giÑng sinh v­t a bào, các t¿ bào b¯t §u chuyên biÇt hóa h¡n và phå thuÙc vào nhau h¡n; các t¿ bào riêng biÇt s½ ch¿t. TÛi kho£ng 750 triÇu nm tr°Ûc [36] (8:00 giÝ tÑi theo Óng hÓ cça chúng ta) Rodinia b¯t §u tan vá. [sía] Xâm chi¿m m·t ¥t Nh° chúng ta ã th¥y, sñ tích tå khí ôxy trong khí quyÃn Trái ¥t d«n tÛi viÇc hình thành ôzôn, t¡o nên mÙt lÛp ngn ch·n a ph§n béc x¡ tia cñc tím cça m·t trÝi. Vì th¿, các sinh v­t ¡n bào i lên m·t ¥t s½ có c¡ hÙi sÑng sót cao h¡n, và các sinh v­t ch°a có nhân ã b¯t §u sinh sôi và trß nên thích éng tÑt h¡n vÛi môi tr°Ýng sÑng bên ngoài ¡i d°¡ng. Có l½ các sinh v­t ch°a có nhân ã chinh phåc m·t ¥t ngay të 2,6 t÷ nm tr°Ûc[37] (10:17 sáng), th­m chí tr°Ûc c£ khi sinh v­t nhân chu©n xu¥t hiÇn. Trong mÙt thÝi gian dài, låc Ëa v«n là n¡i không thà sinh sÑng Ñi vÛi các sinh v­t a bào. Siêu låc Ëa Pannotia ã hình thành të kho£ng 600 triÇu nm tr°Ûc và ã vá thành nhiÁu m£nh 50 triÇu nm sau ó[38] (të kho£ng 8:50 chiÁu tÛi 9:05 chiÁu trên chi¿c Óng hÓ t°ßng t°ãng). Cá, nhïng Ùng v­t có x°¡ng sÑng sÛm nh¥t, ã b¯t §u xu¥t hiÇn t¡i các ¡i d°¡ng të kho£ng 530 triÇu nm tr°Ûc[39] (9:10 p.m). MÙt cuÙc tuyÇt chçng ã x£y ra thÝi kó cuÑi k÷ Cambri,[40] k÷ này ch¥m dét 488 triÇu nm tr°Ûc[41] (9:25 p.m.). NhiÁu triÇu nm tr°Ûc, thñc v­t (có l½ giÑng vÛi t£o) và n¥m b¯t §u mÍc trên rìa m·t n°Ûc, và sau ó tách h³n khÏi nó.[42] Nhïng hóa th¡ch n¥m và thñc v­t cÕ nh¥t trên ¥t liÁn có niên ¡i të 480 460 triÇu nm tr°Ûc (9:28 9:34 chiÁu), dù b±ng chéng phân tí cho th¥y n¥m có thà ã xâm chi¿m ¥t liÁn ngay të 1 t÷ nm tr°Ûc (6:40 chiÁu) và thñc v­t là 700 triÇu nm (8:20 chiÁu).[43] Ban §u chúng v«n ß g§n m·t n°Ûc, các sñ kiÇn Ùt bi¿n và bi¿n thà khi¿n chúng ngày càng xâm chi¿m sâu h¡n vào môi tr°Ýng mÛi. ThÝi gian nhïng Ùng v­t §u tiên rÝi ¡i d°¡ng hiÇn v«n ch°a °ãc bi¿t chính xác: b±ng chéng rõ rÇt sÛm nh¥t là nhïng Ùng v­t chân Ñt trên ¥t liÁn kho£ng 450 triÇu nm tr°Ûc[44] (9:40 chiÁu), có l½ chúng ã phát triÃn và trß nên thích nghi vÛi môi tr°Ýng nhÝ vào nguÓn thñc ph©m phong phú të các loài thñc v­t trên ¥t liÁn. Cing có mÙt sÑ b±ng chéng ch°a °ãc xác nh­n cho r±ng nhïng Ùng v­t chân Ñt có thà ã xu¥t hiÇn trên m·t ¥t ngay të 530 triÇu nm tr°Ûc[45] (9:12 chiÁu). Kho£ng 380 tÛi 375 triÇu nm tr°Ûc (10:00 chiÁu) nhïng Ùng v­t bÑn chân §u tiên xu¥t hiÇn të loài cá.[46] MÍi ng°Ýi cho r±ng có l½ các vây ã phát triÃn à trß thành chi cho phép nhïng Ùng v­t bÑn chân §u tiên nh¥c cao §u khÏi m·t n°Ûc à hít thß không khí. iÁu này giúp chúng sÑng °ãc ß nhïng vùng n°Ûc ít ôxy hay uÕi theo nhïng con mÓi nhÏ vào trong vùng n°Ûc nông.[46] Có thà sau này chúng ã ti¿n vào ¥t liÁn trong nhïng kho£ng thÝi gian ng¯n. CuÑi cùng, mÙt sÑ loài trß nên thích éng tÑt ¿n méc ch¥p nh­n cuÙc sÑng trên m·t ¥t và toàn bÙ thÝi gian tr°ßng thành chúng Áu sÑng trên ¥t liÁn, dù chúng sinh s£n trong n°Ûc và quay l¡i ó à » tréng. ây là nguÓn gÑc cça các Ùng v­t l°áng c°. Kho£ng 365 triÇu nm tr°Ûc (10:04 chiÁu), mÙt giai o¡n tuyÇt chçng khác diÅn ra, có l½ là do sñ l¡nh i toàn c§u.[47] Thñc v­t ti¿n hóa thêm h¡t, giúp chúng ti¿n sâu h¡n r¥t nhiÁu vào ¥t liÁn, kho£ng thÝi gian này (kho£ng 360 triÇu nm tr°Ûc hay 10 giÝ).[48], [49] Kho£ng 20 triÇu nm sau (340 triÇu nm tr°Ûc,[50] 10:12 chiÁu theo Óng hÓ cça chúng ta), quá trình ti¿n hóa màng Ñi ã cho phép tréng °ãc ¥p trên ¥t liÁn, ch¯c ch¯n ó là mÙt lãi th¿ tÓn t¡i cho phôi cça loài Ùng v­t bÑn chân. iÁu này d«n tÛi sñ phân nhánh Ùng v­t có màng Ñi ra khÏi Ùng v­t l°áng c°. 30 triÇu nm sau nïa (310 triÇu nm tr°Ûc,[51] 10:22 chiÁu) sñ phân nhánh giïa Synapsida (gÓm các loài Ùng v­t có vú) vÛi Sauropsida (gÓm các loài chim và nhïng loài bò sát không bay hay không ph£i là Ùng v­t có vú) diÅn ra. T¥t nhiên, nhïng nhóm sinh v­t khác ti¿p tåc ti¿n hóa và phân nhánh thành cá, côn trùng, vi khu©n và các loài khác, nh°ng chúng ta không có nhiÁu thông tin chi ti¿t nh° các loài trên. 300 triÇu nm tr°Ûc (10:25 chiÁu) siêu låc Ëa g§n ây nh¥t hình thành, °ãc gÍi là Pangaea. Sñ kiÇn tuyÇt chçng lÛn nh¥t cho tÛi nay diÅn ra 250 triÇu nm tr°Ûc (10:40 chiÁu theo Óng hÓ cça chúng ta), ß kho£ng thÝi gian phân tách giïa k÷ Permi và Trias; 95% các loài sinh v­t trên Trái ¥t bi¿n m¥t.[52] Nh°ng sñ sÑng v«n tÓn t¡i, và kho£ng 230 triÇu nm tr°Ûc [53] (10:47 chiÁu theo Óng hÓ cça chúng ta), các loài khçng long b¯t §u chia tách khÏi tÕ tiên bò sát cça chúng. MÙt cuÙc tuyÇt chçng ß thÝi gian giïa hai k÷ Trias và Jura 200 triÇu nm tr°Ûc (10:56 chiÁu) nh°ng không £nh h°ßng tÛi nhiÁu loài khçng long,[54] chúng nhanh chóng chi¿m vai trò thÑng trË trong sÑ Ùng v­t có x°¡ng sÑng. Dù mÙt sÑ loài có vú cing b¯t §u phân chia t°¡ng tñ trong thÝi gian này, các loài có vú thÝi ó có l½ Áu nhÏ nh° chuÙt chù ngày nay.[55] 180 triÇu nm tr°Ûc (11:03 chiÁu), Pangea vá thành Laurasia và Gondwana. Ranh giÛi giïa các loài khçng long bay và không bay là không rõ ràng nh°ng Archaeopteryx, theo truyÁn thÑng th°Ýng °ãc coi là mÙt trong nhïng con chim §u tiên, sÑng vào kho£ng 150 triÇu nm tr°Ûc[56] (11:12 chiÁu). B±ng chéng sÛm nh¥t vÁ thñc v­t h¡t kín ti¿n hóa thành các loài có hoa là ß thÝi kó k÷ Creta, kho£ng 20 triÇu nm sau (132 triÇu nm tr°Ûc, 11:18 tÑi)[57] CuÙc c¡nh tranh vÛi nhïng loài chim khi¿n nhiÁu loài th±n l±n bay tuyÇt chçng, và nhïng con khçng long có l½ cing ã ß thÝi kó suy thoái vì mÙt sÑ nguyên nhân[58] khi, 65 triÇu nm tr°Ûc (11:39 chiÁu), mÙt thiên th¡ch °Ýng kính 10 kilômét d°Ýng nh° ã âm vào Trái ¥t ngay ngoài kh¡i bán £o Yucatán, tung mÙt l°ãng lÛn v­t ch¥t và h¡i n°Ûc lên không, che khu¥t ánh sáng M·t TrÝi, ngn c£n quang hãp. a sÑ các loài Ùng v­t lÛn, gÓm c£ nhïng loài khçng long không bay, bË tuyÇt chçng.[59], ánh d¥u sñ ch¥m dét thÝi kó k÷ Creta và ¡i Trung Sinh. Sau ó, ß thÝi kó th¿ Paleocen, các loài Ùng v­t có vú nhanh chóng phân chia, trß nên lÛn h¡n và chi¿m vai trò thÑng trË trong sÑ các Ùng v­t có x°¡ng sÑng. Có l½ vài triÇu nm sau (kho£ng 63 triÇu nm tr°Ûc, 11:40 chiÁu), vË tÕ tiên chung cuÑi cùng cça toàn bÙ Ùng v­t linh tr°ßng ã có m·t.[60] TÛi cuÑi thÝi kó th¿ Eocen, 34 triÇu nm tr°Ûc (11:49 chiÁu), các loài Ùng v­t có vú trên m·t ¥t ã quay trß vÁ biÃn à trß thành các loài Ùng v­t nh° Basilosaurus sau này s½ trß thành các loài cá heo và cá voi.[61] ---------- [sía] Loài ng°Ýi MÙt loài khÉ hÍ ng°Ýi Châu Phi ã có m·t kho£ng sáu triÇu nm tr°Ûc ây (11:58 chiÁu theo chi¿c Óng hÓ cça chúng ta) là loài v­t cuÑi cùng có con cháu gÓm c£ loài ng°Ýi hiÇn ¡i và loài tinh tinh, hÍ hàng g§n nh¥t cça con ng°Ýi.[62] ChÉ hai nhánh trong cây dòng hÍ cça nó là có h­u duÇ tÓn t¡i tÛi ngày nay. Ngay sau khi phân nhánh, vì các lý do hiÇn còn ch°a °ãc xác Ënh, các giÑng khÉ hÍ ng°Ýi trong mÙt nhánh ã phát triÃn kh£ nng éng th³ng.[63] Kích th°Ûc não tng nhanh chóng, và hai triÇu nm tr°Ûc ây (11:59:22 chiÁu, hay 38 giây tr°Ûc lúc nía êm) nhïng Ùng v­t §u tiên °ãc x¿p lo¡i Con ng°Ýi ã xu¥t hiÇn.[64] T¥t nhiên, giÛi h¡n giïa các loài khác nhau hay th­m chí giïa các lo¡i khá rÙng bßi vì các sinh v­t ti¿p tåc thay Õi theo tëng th¿ hÇ. Cùng kho£ng thÝi gian này, nhánh kia chia thành các tÕ tiên cça tinh tinh thông th°Ýng và tÕ tiên cça bonobo khi quá trình phát triÃn ti¿p tåc diÅn ra Óng thÝi ß mÍi d¡ng sñ sÑng.[62] Kh£ nng kiÃm soát lía d°Ýng nh° ã b¯t §u có ß Homo erectus (hay Homo ergaster), có l½ ít nh¥t të 790.000 nm tr°Ûc[65] nh°ng có thà sÛm të 1.5 triÇu nm tr°Ûc[66] (të m°Ýi lm tÛi hai m°¡i giây tr°Ûc). R¥t khó à xác Ënh nguÓn gÑc cça ngôn ngï; chúng ta không bi¿t liÇu Homo erectus có thà nói hay kh£ nng này chÉ xu¥t hiÇn të Homo sapiens.[67] Khi kích th°Ûc não tng lên, tr» em °ãc sinh ra sÛm h¡n, tr°Ûc khi §u chúng trß nên quá to à i lÍt x°¡ng ch­u. Vì th¿, chúng có quãng thÝi gian sÑng phå thuÙc dài h¡n, mÁm y¿u h¡n, và có kh£ nng hÍc t­p tÑt h¡n. Các kù nng xã hÙi trß nên phéc t¡p h¡n, ngôn ngï phát triÃn, và các công cå °ãc ch¿ t¡o tinh vi h¡n. iÁu này khi¿n sñ hãp tác trß nên ch·t ch½ cing nh° l¡i kéo theo sñ phát triÃn thêm cça não.[68] VÁ m·t gi£i ph«u con ng°Ýi hiÇn ¡i Homo sapiens °ãc cho là ã có nguÓn gÑc xu¥t hiÇn të kho£ng 200.000 nm (hai giây) hay sÛm h¡n t¡i Châu Phi; nhïng hóa th¡ch cÕ nh¥t có niên ¡i të kho£ng 160.000 nm tr°Ûc.[69] Con ng°Ýi §u tiên thà hiÇn b±ng chéng vÁ kh£ nng tinh th§n là ng°Ýi Neanderthal (th°Ýng °ãc x¿p lo¡i là mÙt giÑng riêng biÇt và không có h­u duÇ còn tÓn t¡i ngày nay); hÍ bi¿t chôn ng°Ýi ch¿t, th°Ýng chôn theo c£ thñc ph©m hay công cå.[70] Tuy nhiên, b±ng chéng vÁ nhïng éc tin phéc t¡p h¡n, nh° nhïng béc tranh t°Ýng Cro-Magnon giai o¡n sÛm (có l½ có ý ngh)a ma thu­t hay tôn giáo)[71] chÉ xu¥t hiÇn kho£ng 32.000 nm tr°Ûc (0.6 giây).[72] Cro-Magnons cing à l¡i nhïng béc t°ãng á nhÏ nh° VÇ nï Willendorf, có l½ cing thà hiÇn éc tin tôn giáo.[71] TÛi 11.000 nm (0.2 giây) tr°Ûc, Homo sapiens ã mß rÙng ph¡m vi sinh sÑng tÛi mii phía nam Nam Mù, låc Ëa có ng°Ýi ß cuÑi cùng.[73] Kù nng sí dång công cå và ngôn ngï ti¿p tåc °ãc c£i thiÇn; nhïng quan hÇ giïa các cá nhân trong cÙng Óng trß nên phéc t¡p h¡n. [sía] Vn minh Trong h¡n chín m°¡i ph§n trm thÝi gian lËch sí cça mình, Homo sapiens sÑng thành nhïng nhóm nhÏ kiÃu du måc sn b¯n - hái l°ãm.[74] Khi trí thông minh tng thêm và ngôn ngï trß nên phéc t¡p h¡n, kh£ nng nhÛ và truyÁn ¡t thông tin d«n tÛi mÙt hình théc tái truyÁn t£i thông tin mÛi: meme.[75] Các ý t°ßng có thà °ãc trao Õi nhanh chóng và truyÁn l¡i cho nhïng th¿ hÇ sau. Quá trình phát triÃn vn hoá ¡t b°Ûc ti¿n nh£y vÍt so vÛi quá trình phát triÃn sinh hÍc, và lËch sí thñc sñ b¯t §u. ThÝi iÃm nào ó trong kho£ng 8500 tÛi 7000 tr°Ûc Công Nguyên (0.20 tÛi 0.17 giây tr°Ûc), con ng°Ýi ß vùng Óng b±ng l°ái liÁm mãu má t¡i L°áng Hà b¯t §u ti¿n hành trÓng c¥y và chn nuôi có hÇ thÑng: sñ khßi §u cça nông nghiÇp[76]. Cách théc trÓng c¥y mÛi nhanh chóng lan rÙng ra các vùng lân c­n, và nó cing °ãc phát triÃn Ùc l­p t¡i nhïng vùng khác trên th¿ giÛi. Không còn kiÃu sÑng du måc, con ng°Ýi b¯t §u thi¿t l­p nhïng khu Ënh c° lâu dài. Sñ phå thuÙc an ninh l«n nhau cing nh° tng cao nng su¥t thu ho¡ch cho phép mß rÙng dân sÑ. Nông nghiÇp có mÙt £nh h°ßng quan trÍng; con ng°Ýi b¯t §u tác Ùng ¿n môi tr°Ýng, ß méc ch°a tëng có tr°Ûc ây. Th·ng d° l°¡ng thñc cho phép t§ng lÛp cai trË và th§y cúng xu¥t hiÇn, ti¿p ó là sñ phân công lao Ùng. iÁu này d«n tÛi sñ xu¥t hiÇn nÁn vn minh §u tiên trên Trái ¥t t¡i Sumer vùng Trung ông, kho£ng 4000 tÛi 3000 tr°Ûc Công nguyên (kho£ng 0.10 giây tr°Ûc).[77] Các nÁn vn minh khác nhanh chóng xu¥t hiÇn t¡i Ai C­p cÕ và Châu thÕ sông Indus. B¯t §u të kho£ng nm 3000 tr°Ûc Công nguyên (0.09 tr°Ûc), Hindu giáo, mÙt trong nhïng tôn giáo cÕ nh¥t trái ¥t còn tÓn t¡i ¿n ngày nay, b¯t §u hình thành.[78] Các tôn giáo khác cing nhanh chóng xu¥t hiÇn. Sñ phát minh ra chï vi¿t cho phép các xã hÙi phéc t¡p h¡n xu¥t hiÇn: nhïng th° khÑ và các th° viÇn trß thành n¡i l°u giï nhïng hiÃu bi¿t cça nhân lo¡i cing nh° tng c°Ýng sñ chuyÃn giao vn hóa và thông tin. Con ng°Ýi không còn dùng toàn bÙ thÝi gian à ki¿m sÑng - tính tò mò và giáo dåc khi¿n mÍi ng°Ýi nhanh chóng có °ãc sñ hiÃu bi¿t và khôn ngoan. NhiÁu môn hÍc, gÓm c£ khoa hÍc, xu¥t hiÇn. Các nÁn vn minh mÛi mß rÙng, trao Õi th°¡ng m¡i vÛi nhau và lao vào các cuÙc chi¿n tranh giành lãnh thÕ và các nguÓn tài nguyên: các ¿ ch¿ b¯t §u hình thành. TÛi kho£ng nm 500 tr°Ûc Công Nguyên (0.048 giây tr°Ûc), các ¿ ch¿ ã xu¥t hiÇn t¡i Trung ông, ¤n Ù, Trung QuÑc và Hy L¡p, h§u nh° Áu dña trên cùng mÙt c¡ sß t°¡ng tñ; khi mÙt ¿ ch¿ phát triÃn tÛi cñc iÃm, nó s½ gi£m sút và tàn låi sau này.[79] Nhïng nm 1300 (kho£ng 0.012 giây tr°Ûc), thÝi kó Phåc h°ng b¯t §u xu¥t hiÇn t¡i Italia vÛi nhïng phát triÃn vÁ tôn giáo, nghÇ thu­t và khoa hÍc.[80] B¯t §u të kho£ng nm 1500 (0.0096 giây tr°Ûc), nÁn vn minh châu Âu b¯t §u tr£i qua nhïng thay Õi d«n tÛi các cuÙc cách m¡ng khoa hÍc và công nghiÇp: låc Ëa này b¯t §u chi¿m l)nh vË trí thÑng trË Ñi vÛi các xã hÙi loài ng°Ýi trên kh¯p hành tinh.[81] Të nm 1914 ¿n 1918 (kho£ng 0.0017 giây tr°Ûc) và 1939 tÛi 1945 (kho£ng 0.0012 giây tr°Ûc), các quÑc gia trên kh¯p trái ¥t lao vào các cuÙc chi¿n tranh th¿ giÛi. HÙi quÑc liên, tÕ chéc °ãc thành l­p sau Chi¿n tranh th¿ giÛi thé nh¥t là b°Ûc §u tiên ti¿n tÛi viÇc hình thành mÙt chính phç th¿ giÛi; sau Chi¿n tranh th¿ giÛi thé hai tÕ chéc này °ãc thay th¿ bßi Liên hiÇp quÑc. Nm 1992, nhiÁu n°Ûc Châu Âu ã cùng gia nh­p hình thành nên Liên minh Châu Âu. Khi v­n t£i và thông tin phát triÃn, các nÁn kinh t¿ và các công viÇc chính trË cça các quÑc gia trên th¿ giÛi ngày càng trß nên phå thuÙc l«n nhau. Sñ toàn c§u hoá này th°Ýng gây ra b¥t hoà, dù sñ hãp tác l«n nhau cing °ãc tng c°Ýng m¡nh m½ h¡n. [sía] Các sñ kiÇn g§n ây Sñ thay Õi ti¿p tåc diÅn ra vÛi tÑc Ù ngày càng nhanh trong ph§n nghìn giây cuÑi cùng cça 24 giÝ t°ßng t°ãng cça chúng ta, të giïa th­p niên 1950 tÛi hiÇn nay. Chúng ta ngày càng nh­n théc °ãc tác Ùng cça con ng°Ýi gây ra vÛi môi tr°Ýng thiên nhiên, cing nh° sñ c§n thi¿t ph£i có nhïng hành Ùng h¡n ch¿ hay tiêu diÇt nhïng nguy c¡ ó; và hiÇn nay ngày càng có nhiÁu ý ki¿n lo ng¡i vÁ sñ tuyÇt chçng hàng lo¡t và sñ ¥m lên toàn c§u. Nhïng ng°Ýi bi quan cho r±ng hiÇn ã là quá muÙn à £o ng°ãc th£m hÍa sinh thái hÍc này trong khi nhïng ng°Ýi l¡c quan cho r±ng nhïng ti¿n bÙ khoa hÍc và kù thu­t vÛi tÑc Ù ngày càng nhanh chóng s½ giúp chúng ta có °ãc các gi£i pháp cho v¥n Á ó. Trong sÑ nhïng khám phá khoa hÍc g§n ây nh¥t, b£n Ó gene (genetic engineering) có thà là khám phá quan trÍng nh¥t. HiÇn nay con ng°Ýi ã có thà trñc ti¿p sía Õi v­t liÇu gene cça các loài v­t khác, mÙt quá trình tëng là l)nh vñc riêng biÇt cça tñ nhiên. H¡n nïa: khoa hÍc ã gi£i thích °ãc mã gene cça chính Con ng°Ýi (Homo sapiens). Con ng°Ýi cing ã ·t nhïng b°Ûc chân §u tiên bên ngoài Trái ¥t. Nm 1957, Liên bang xô vi¿t phóng vÇ tinh nhân t¡o §u tiên lên quù ¡o và không lâu sau ó, Yuri Gagarin trß thành ng°Ýi §u tiên i vào vi trå. Nm c¡ quan vi trå, ¡i diÇn cho h¡n m°Ýi lm n°Ûc,[82] ã cùng hãp tác à xây dñng Tr¡m vi trå quÑc t¿. B¯t §u të nm 2000, trên tr¡m vi trå luôn có sñ hiÇn diÇn cça con ng°Ýi.[83] HiÇn nay ta chÉ có thà hình dung mÙt cách ¡i c°¡ng nhïng phát triÃn trong t°¡ng lai, nh°ng nhïng ti¿n bÙ tiÁm nng trong toán hÍc, v­t lý hÍc, hóa hÍc, sinh hÍc, iÇn tí và toàn bÙ các môn hÍc khác mÙt ngày kia có thà cho phép chúng ta hiÇn diÇn th°Ýng xuyên trên vi trå hay th­m chí chi¿m làm thuÙc Ëa nhïng th¿ giÛi xa xôi. 50